RAM
New member
Almanya’nın saygın fikir kuruluşlarından Bilim ve Siyaset Vakfı (SWP), Türkiye’de 2023 yılında yapılması öngörülen seçimler ve daha sonrasına ait beklenen senaryolarla ilgili çarpıcı bir tahlil yayımladı.
Sabancı Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Berk Esen’in kaleme aldığı tahlilde, büyüyen ekonomik kriz ve AKP ortasındaki çatlaklar niçiniyle Recep Tayyip Erdoğan’ın bu sefer favori aday olmadığı, muhalefetin oluşturduğu ittifakın 20 yıldır ülkeyi yöneten Erdoğan’ı bu defa seçimlerde mağlubiyete uğratabileceği vurgulanıyor.
aynı vakitte tahlilde, “Belli ki Erdoğan savaşmadan pes etmeyecek” tespitine yer veriliyor, muhalefetin sert bir seçim yarışına hazır olması gerektiği, kazansa dahi, bunun parlamenter demokrasiye yumuşak bir geçişi garanti etmediği belirtiliyor.
Analizi ile ilgili olarak DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Dr. Berk Esen, “Yapısal faktörler niçiniyle aslında mevcut iktidar seçimi oldukçatan kaybetti. Ama muhalefetin seçimi kazanmak için atması gereken adımlar, yani tanınan aday ve somut program ortada yok” dedi.
Seçimlerin adil ve özgür bir ortamda cereyan etmeyeceğini, lakin Erdoğan’ın büyük seçim hilelerine başvuracağını düşünmediğini vurgulayan Esen, “Erdoğan açısından seçimleri kaybetmek natürel ki son derece makûs bir senaryo lakin öte yandan seçimleri kaybedip iktidardan gitmemek, gitmemek için ağır hilelere başvurmak, muhalefeti bastırmak için şiddet kullanmasına başvurmak, fazlaca daha düşünceli bir senaryo. Zira artık ikincisine başvurduğunuz vakit hiçbir çıkış yolunuz kalmıyor” diye konuştu.
Esen, AB’nin seçimlere giden süreçte Erdoğan’a meşruiyet kazandırmaktan kaçınması, Erdoğan’ın seçimi kaybetmesi fakat bunu kabul etmemesi halinde de iktidarın demokratik biçimde devranı için Türkiye üzerinde kuvvetli bir diplomatik baskı uygulanması gerektiğine işaret ederken, “Umarım Rusya örneği Avrupalı siyasetçileri biraz akıllandırmıştır” görüşünü aktardı.
Dr. Berk Esen’e yönelttiğimiz sorular ve karşılıkları şu biçimde:
DW Türkçe: 2023’te yapılması öngörülen seçimlere ilişkin tahlilinizde, muhalefetin oluşturduğu ittifakın birinci defa Erdoğan’ı hezimete uğratabilme ihtimalinin bulunduğuna fakat bunun o kadar da kolay gerçekleşmeyebileceğine işaret ediyorsunuz. Sizce bu süreci belirleyecek dinamikler neler?
Dr. Berk Esen: AKP, yaklaşık 20 yıldır neredeyse tek başına iktidarda. Partinin başında, bir çok tanınan ve yaşananlara karşın popülaritesini sürdüren bir kişi var. Bu üslup tanınan, kuvvetli, basını, sivil toplumu, üniversiteleri bu kadar baskı altına almış, bürokrasiyi, hukuk sistemini partizan bir biçimde denetim eden bir iktidarı sandıkta devirmek kolay değil. Yalnızca Türkiye’de değil, benzeri öbür ülkelerde de bu güç gerçekleşiyor, fazlaca sık olmuyor. Lakin bu şekil rejimlerin sona ermesine yol açan faktörlerin birden fazla artık Türkiye’de ortaya çıkmış durumda…
Nedir bu faktörler?
İktidar partisinin içeriden zayıfladığını, eskisi kadar başarılı yönetilemediğini, seçmenleri heyecanlandırmakta zorlandığını görüyoruz. İktidar partisi kendi ortasında bölündü, iki yeni parti kuruldu, bu partileri kuran beşerler daha evvel AKP iktidarında başbakanlık, bakanlık yapmış tanınan siyasetçiler. Ve AKP de aslına bakarsan bu eksikliği kapatmak için MHP ile ittifak yapmak durumunda kaldı. Bu İslamcı gelenekten bir parti olarak AKP’yi, iktidarı zayıflatan değerli bir husus başlığı. Cumhurbaşkanı Erdoğan, her ne kadar tesirlerini kendi tabanı için makul oranda dindirmeye çalışsa da, epey ağır bir ekonomik krizden geçiyoruz. Son olarak da muhalefet hiç olmadığı kadar bir ortaya gelmiş durumda, Altılı Masa ile formal bir sistem da ortaya çıkıyor ve tahminen daha değerlisi muhalefet partilerinden belediye liderleri Türkiye’nin en kıymetli kentlerini 2019’dan beri denetim ediyorlar ve dolaysıyla onlar üzerinden kaynak dağıtabiliyorlar, alternatif bir programı seçmenlere gösterebiliyorlar, hizmetleri yoluyla artık AKP seçmenine de dokunabiliyorlar. Bunlar Türkiye’de muhalefetin 2002’den beri hiç olmadığı kadar AKP iktidarını sandık yoluyla değiştirebileceğini gösteren kıymetli emareler.
Erdoğan İstanbul’da yenilenen lokal seçimler öncesinde halka hitap ediyor. (2019)Fotoğraf: picture-alliance/Presidential Press Service via AP
aynı vakitte tahlilinizde, “Erdoğan savaşmadan pes etmeyecektir” görüşünü kaydediyor, muhalefet partilerinin fazlaca kutuplaştırıcı, çetin bir uğraşa hazırlıklı olmaları gerektiğine işaret ediyorsunuz…
Seçimlere kadar Cumhurbaşkanı Erdoğan sistematik olarak iktidarda kalmak için kimi ataklar yapacak. Seçimlerin bahtını ise, büyük ölçüde muhalefetin bu atılımlara ne kadar muvaffakiyetle karşılık vereceği tayin edecek. Bu niçinle artık dikkatlerin muhalefete odaklanması gerektiğini düşünüyorum. Seçimleri birinci kez kazanma fırsatı olan muhalefetin hakikat ataklar yapması halinde seçimleri kazanabileceğini ancak bunun için gerekli atakları yapmakta da zorlanacağını düşünüyorum…
Seçimlere az bir süre kalmasına rağmen muhalefet partilerinin aday belirleme konusunda bile mutabakatı sağlayamamış, bunu en sona bırakmış olmaları, somut bir program sunamamış olmaları eleştirilere mevzu oluyor. Muhalefetin oluşturduğu ittifak bocalıyor görünüyor. Sizin müşahedeniz nedir?
Altılı Masa’nın aday belirlemeyi en sona bırakması bence iki temel sıkıntıdan kaynaklanıyor ve altı parti bu temel sıkıntıları bir türlü aşamıyor. Birincisi, bu altı partinin büyüklük, güç ve seçmen sayısı olarak birbirinden epeyce farklı olmaları. Aslında masada muhalefetin yaklaşık yarısını temsil eden, yüz yıllık tarihi olan CHP var, onun yanında yavaş yavaş sağda kalan, muhalif oyları toplamaya başlayan, hatırı sayılır bir dayanağa sahip olan bir GÜZEL Parti var. Bu iki partinin yanında son derece küçük, lakin kurumsal kimliklerini, varlıklarını sürdürebilmek için makul konularda daima taviz isteyen, seçmenler nezdinde sahip oldukları yükten daha fazlasını elde etmeye çalışan, dört parti var. Bu partiler ortası bir rekabete ve ittifakın bir türlü tam olarak asıl netameli konularda müzakereye bile başlayamamasına yol açıyor. Bunun üstüne, ana muhalefet partisi genel lideri olarak çok alışılmış ki adaylık meşruiyeti olan fakat kâfi popülariteye sahip olmayan Kılıçdaroğlu da aday olmak istiyor. Lakin Kılıçdaroğlu, seçmenler nezdinde heyecan uyandıramıyor, bir türlü bir kampanya inşa edemiyor fakat aday olmak istiyor ve adaylığı kurgulamak için Altılı Masa’dan bağımsız bir sürü başı sonu düşünülmemiş fevri çıkışlar yapıyor… halbuki bu partilerin önünde hayli temel husus var ve geçen yedi aylık müddette, bu problemlerin hiçbiri konusunda somut, olumlu bir adım atıldığını nazaranmedik.
Nedir bu temel hususlar?
Seçimlere bu partiler nasıl girecek? Ortak listeyle mi girecekler, kabineyi oluşturacaklar mı? Kim hangi bakanlığı alacak? Seçimden daha sonra güçlendirilmiş parlamenter sisteme geçerken nasıl bir takvim izleyecekler? Sanırım bu sıkıntıların hiçbirisini konuşmadılar. Konuşmuşlardır lakin söylemiyorlardır diyebilirsiniz… Fakat konuştuğum her siyasetçiye bunları soruyorum, konuştukları istikametinde bir bilgi edinemedim…
Altılı MasaFotoğraf: DHA
“Erdoğan’a reaksiyon o kadar fazlaca ki esasen muhalefete oy verirler” diye düşünüyor olabilirler mi? halbuki sizin de makalenizde dikkat çektiğiniz üzere muhalefetin kazanması halinde bir daha parlamenter demokrasiye geçiş hiç de kolay bir müddetç olmayacak. Bu sürece kimin liderlik edeceğini, hangi siyasi takımlarla bunun yönetileceğini, nasıl bir program öngörüldüğünü ilan etmek, seçmene bunu değerlendirecek, müşahede yapabilecek bir süre tanımak, demokrasinin aslında en temel gerekliliklerinden değil mi?
Sıkıntı da bu. Yapısal faktörler niçiniyle aslında mevcut iktidar seçimi fazlacatan kaybetti. Ancak muhalefetin seçimi kazanmak için atması gereken adımlar, yani tanınan aday ve somut program ortada yok…
Buna sebep olan niçinler ne sizce?
Şöyle de bir sorun var, biz aslına bakarsan Türkiye’de ne bu kadar geniş bir koalisyon meselae ne de başarılı olmuş bir koalisyon hükümeti meselae şahit olduk. Üstelik, bu partiler siyaseten çok farklı geleneklerden geliyorlar. O farklılıkları aşıp ortak program da ortaya koymuyorlar. Son kertede birtakım konularda bilhassa iktisat alanında uzlaşmanın daha kolay olacağını düşünüyorum. Türkiye iktisadı o kadar berbat yönetiliyor ki, varsayımım Merkez Bankası bağımsızlığını temeline alan ve kısa vadede enflasyonu düşürmek için adımlar atacak ve bu adımları atarken de artan fakirlik ve işsizliği çözmek için de devlet müdahalelerini gündeme alacak bir program düşünecekler. Göç probleminde de misal telaffuzlar kullanmaya başladılar. Birkaç yıllık planla, teşvikler yoluyla Suriyeliler ülkelerine dönmeleri için ikna edilmeye çalışılacak, Esad ile görüşülerek kapıları açması sağlanmak istenecek… Lakin bence asıl dış siyaset ve bilhassa politik atamalar konusunda önemli görüş ayrılıkları olacak, bilhassa bürokratik atamalar epeyce büyük bir sorun olacak.
CHP başkanı Kemal KılıçdaroğluFotoğraf: ALP EREN KAYA/CHP
Analizinizde de Altılı Masa için üzerinde uzlaşı sağlanması en güç bahsin siyasi, bürokratik atamalar olduğuna işaret ediyorsunuz. niye?
Rejim değiştikten daha sonra yüzlerce yeni konum açılacak. Partilerin hepsi bu durumlardan hisse kapmaya çalışacak. Eski rejimden herkesi tasfiye edemeyeceğiniz için kim nereye atanacak, bunu kim belirleyecek, bu artık büsbütün muamma… Aday belirleme süreci bu bakımdan da kıymetli. Kemal Kılıçdaroğlu üzere hayli tanınan olmayan, kendi partisinin seçmenlerini bile heyecanlandıramayan birinin aday olma ihtimali fakat bu küçük sağ partilere verilecek önemli bir taviz ile mümkün olabilir, onları bu taviz yoluyla ikna edebilir. Daha tanınan aday çıkarsa, işte bu biçimde bu dört partinin tesiri daha düşük olur, CHP ve YETERLİ Parti süreci birlikte yürütürler diye düşünüyorum.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın seçimi kaybetse dahi iktidardan vazgeçmek istemeyeceğini, hatta anti-demokratik yollara başvurabileceğini tez edenler var… Kimi siyasi gözlemciler ise iktidarın yargı, bürokrasi ve medyayı bu derece denetim altında tuttuğu mevcut ortamda yapılacak seçimlerin de aslında adil ve özgür olarak nitelendirilemeyeceği görüşünde. Hatta iktidarın “dezenformasyon ile mücadale”, basın örgütlerinin ise “sansür yasası” olarak nitelendirdikleri kanun teklifi ile iktidarın seçimler öncesinde basın üstündeki baskıyı daha da artırmak istediğine işaret ediliyor. Sizin değerlendirmeniz nedir, mevcut koşullarda yapılacak seçimlerin özgür ve adil olmayacağı ile ilgili soru işaretleri için ne diyorsunuz?
Önümüzdeki seçimleri bırakın, en azından 2015 seçimlerinden beri Türkiye’de seçimlerin adil ve özgür bir ortamda cereyan etmediğini görüyoruz. 2023 seçimlerinde de bu olacak. Bununla şunu kastediyorum: İktidar partisi, adayları, kamu kaynaklarını seçimleri kazanabilmek için sistematik olarak kullanacaklar. Seçimleri kazanmak için hem tüm vatandaşlardan toplanan vergiler çeşitli siyasetler aracılığıyla kullanılacak, birebir vakitte bürokrasi kampanya devrinde iktidar partisi adayları için çalışacak. Ayrıyeten medyanın neredeyse yüzde 90’ının iktidarın denetimi altına girdiğini görüyoruz. Dolaysıyla medyada da neredeyse tek taraflı bir kampanya yürütülecek. Ayrıyeten muhalefet partilerinin kampanya yapmasını sistematik olarak zorlaştıracak adımlar atılacak. Erdoğan’ın daha karar vermediğini düşünmekle birlikte seçimlere giden yolda HDP’nin kapatıldığına da şahit olabiliriz. Dolaysıyla seçimlerin özgür ve adil olmaması bir kenara muhakkak partilerin seçimlere katılmasına müsaade verilmemesi de kelam konusu olabilir. Lakin tıpkı vakitte, ben seçimlerde kitlesel bir hilenin yapılabileceğini düşünmüyorum.
Fotoğraf: picture-alliance/imagebroker/K.F. Schöfmann
Evet tahlilinizde de buna vurgu yapıyorsunuz. İktidarın seçimlerde manipülasyona, hileye başvurmasının fazlaca da mümkün görmediğinizi, bunun kendisi için de fazlaca riskli olacağına dikkat çekiyorsunuz. Nedir bu riskler?
Türkiye yaklaşık 85 milyonluk, devasa yükseklikte seçmen sayısına sahip bir ülke. Yaklaşık yüzde 1’lik bir oy çalmak için bile epeyce önemli bir tertip gerekiyor. Seçimler kıl hissesi sonuçlanmayacaksa, epeyce fazla oyun hile ile el değiştirmesi gerekecek. Bunu yapabilmek için fazlaca önemli bir tertibe gereksiniminiz var. çok olağan ki diyebilirsiniz ki bu kadar otoriter bir rejimde bürokrasi yardımcı olacaktır, alışılmış ki her vakit bu biçimde bir risk var. Ancak o noktada muhalefet partileri en azından sandıklarda bir ya da iki temsilci atayabilirlerse, bu kadar büyük bir operasyonun fark edilmeden gerçekleşmesi mümkün değil. Fark edildiği durumda da bunun hem yapan beşerler için uzun vadede fazlaca önemli tesirleri olacaktır birebir vakitte fark edildiği vakit memleketler arası kamuoyunda bu seçimin hiçbir meşruiyeti kalmayacaktır.
Uluslararası meşruiyet niye değerli?
Muhalif siyasetçiler iktidarı epey sert eleştirmekle birlikte, telaffuzlarıyla hala seçimlere inanç duyduklarını söz ediyorlar ve seçimlere olan bu inanç, iktidara bir meşruiyet kazandırıyor. Şayet iktidar bu son meşruiyeti de ortadan kaldıracak atılımlara girişirse, bu sefer muhalefet partilerinin seçmenlerini sokağa dökmek, kitlesel aksiyon yapma, iktidarı tanımama ve rejimi gayrimeşru ilan etme imkanları var.
Ağır bir ekonomik krizden geçerken hem içeride hem dışarıda zorlanan, zayıflayan bir iktidar bu biçimdesine bir fiili hareket içerisine girerse, yakalanıp, meşruiyeti büsbütün elinden alınırsa bu iktidarın ayakta kalmasını güçleştirecek bir senaryo olur. Evet hile bir senaryodur ve evet muhalefet partilerinin bunu engellemek için sandık güvenliğine kıymet vermesi gerekiyor. Bu niçinle asıl muhalefetin atması gereken adımların kıymet taşıdığı görüşündeyim.
Makalenizde farklı senaryolar üzerinde duruyorsunuz. Kimi siyasi gözlemciler, AKP’nin seçim kararınu kabul etmemesi durumunda muhalefetin seçmenlerini kitlesel şovlar için mobilize edebileceği, Erdoğan’ın da kendi tabanını mobilize edebileceği, hatta SADAT üzere oluşumların devreye sokulabileceği endişelerini lisana getiriyor. Siz ise bu biçimde bir adımın Erdoğan için epey riskli olacağına işaret ediyorsunuz. Bunu biraz açar mısınız?
Türkiye, Belarus ya da Venezuela üzere ülkelerden farklı. Bu ülkeler, epey daha kuvvetli ideolojileri olan, bürokrasiyi, bilhassa de orduyu kuvvetli bir biçimde denetim eden, Batı’dan kopuk rejimler. Türkiye’de ise durum farklı, Türkiye hala NATO üzere birtakım Batılı milletlerarası kurumların üyesi. Batı’ya entegre bir ülke. Cumhurbaşkanı Erdoğan açısından seçimleri kaybetmek alışılmış ki son derece makus bir senaryo fakat öte yandan seçimleri kaybedip iktidardan gitmemek, gitmemek için ağır hilelere başvurmak, muhalefeti bastırmak için şiddet kullanmasına başvurmak, hayli daha külfetli bir senaryo. Zira artık ikincisine başvurduğunuz vakit hiçbir çıkış yolunuz kalmıyor. Türkiye 1950’den beri seçim yapma geleceğine sahip. Hile yapılmayan seçimlerin seçmenler gözünde büyük bir meşruiyete sahip.
Özbekistan, Semerkand’da Şanghay İşbirliği Örgütü’nün aile fotoğrafıFotoğraf: Sergei Bobylev/AP/picture alliance
Erdoğan’ın, Batı‘ya alternatif arayışında olduğu, son periyotta bilhassa Rusya, Çin, hatta Körfez ülkeleriyle bu niçinle yakınlaştığı, bu stratejisiyle de iktidarını koruma etmeye çalıştığı iddiası için ne dersiniz?
Evet Erdoğan, başka seçimli otoriter ülkeler üzere, hem Rusya hem Çin ile yakın münasebetler kurarak ayakta kalmaya çalışıyor olabilir. Ancak Türkiye Macaristan, Sırbistan, Venezuela’dan epey daha büyük. Ayrıyeten ekonomiyi toparlatacak biçimde ne Çin ne de Rusya’dan finansal yardım alamayacağı da açık. Türkiye satın alınması epeyce daha güç bir ülke… Erdoğan her ne kadar seçimleri kazanabilmek için Rusya ile gaz ödemesini ertelemek, Çin’den, Körfez ülkelerinden para bulmak üzere stratejiler yürütse de işi güç. İktisadi münasebetleri bakımında Türkiye Batı’ya entegre olduğu için köprüleri atamıyor. Örneğin Rusya’ya uygulanan ambargoyu orasından burasından eğip bükmeye aşmaya çalışıyor, ancak son kertede baskı görür görmez geri adım atıyor. Zira köprüleri atamıyor. aslına bakarsan Türkiye’de otoriter rejimin sandık yoluyla değişmesini sağlayacak yapısal faktörlerden biri de bu: Zira bu rejim milletlerarası alanda yalnızlaştı lakin beraberinde otokratik rejimlerden de kâfi dayanağı bulamıyor. Bu takviyesi alabilmesi için hayli daha kapalı bir rejime gitmesi gerekiyor, fakat o kadar kapalı bir rejimi Türkiye kaldırmaz. Zira Türkiye o denli kolay kolay kapanamayacak kadar heterodoks bir toplum. Belarus, Venezuela, Macaristan nispeten homojen toplumlar. Ayrıyeten özel bölümün canlılığı, hür piyasa iktisadının geçmişi, bu saydığım ülkelerden çok daha eskiye dayanıyor. ötürüsıyla Türkiye’de kurabileceğiniz otoriter rejimin hudutları var. Muhalefet güçlendikçe, bir ortada durdukça, gerçek atılımlar yaptıkça bu otoriter rejim daha da zayıflar. Muhalefetin gerekli adımları atıp atmayacağını da işte önümüzdeki süreç gösterecek.
Makalenizin sonunda, seçimlerin AB-Türkiye münasebetlerinin geleceği için büyük değer taşıdığına, bilhassa seçim gecesinin AB tarafından yakından izlenmesi gerektiğine, Erdoğan’ın seçimi kaybetmesi lakin bunu kabul etmemesi halinde de iktidarın demokratik şekilde bölümü için AB üye ülkelerinin Türkiye üzerinde kuvvetli bir diplomatik baskı uygulaması gerektiğine işaret ediyorsunuz…
AB, Türkiye’nin en kıymetli ticaret partneri, Türkiye yıllardır birliğe üye olmaya çalışıyor, başta Almanya olmak üzere biroldukça Batı Avrupa ülkesinde devasa yükseklikte sayıda Türk göçmeni yaşıyor, Türkiye NATO üyesi, tüm bunlar epeyce önemli siyasi, askeri, ekonomik hatta kültürel alakalar, bağlar olduğunu gözler önüne seriyor. AB’nin ne olursa olsun bu süreci hayli yakından izlemesi gerekiyor. Göçmen sorunu yahut Rusya’nın Ukrayna işgali niçiniyle Türkiye’ye gereksinim duyup son dakikada seçimlere gittiğimiz bir noktada, Erdoğan’a meşruiyet kazandırmamaları gerekiyor. Merkel bu yanlışa 2015 seçimleri öncesinde düştü. O niçinle AKP’nin seçimi kazandığını sav etmeyeceğim. Lakin AB’nin önümüzdeki 8 ayda Erdoğan’a iç siyasette kullanabileceği bir malzemeyi vermemesi gerekiyor. Seçim akşamından yaşanabilecek birtakım senaryolarda AB’nin tutumu hayli net olmalı. Otoriterleşme düzeyinin epeyce arttığı bir noktada “Aman Türkiye Ukrayna savaşında fazlaca kritik bir role sahip” üzere sözlerde bulunup, uzun vadede Türkiye’yi büsbütün kaybedebilecekleri bir adım atmamaları lazım. Bunun bilhassa altını çizmek istiyorum.
Fotoğraf: Getty Images/C. McGrath
Türkiye’de iktidarın değişmesi halinde, Avrupa ile ilişkilerin düzelmesi için de her iki tarafa da sorumluluk düştüğünü vurguluyorsunuz. Yeni hükümetin ekonomik kriz ve göç meselesini çözme, bir daha parlamenter demokrasiyi tesis etme maksatları için, Batılı müttefiklerinin siyasi ve finansal desteğine gereksinim duyacağına dikkat çekiyorsunuz. Avrupa’nın ortasından geçmekte olduğu sorunları düşündüğümüzde, bu bahiste optimist misiniz?
Muhalefetin seçimi kazanıp iktidara geldiği senaryoda AB ile bilhassa toplumlar içinde bağları güçlendirecek, bağlantıyı ağırlaştıracak adımların atılması gerekiyor. Bilhassa son devirde Almanya’dan Schengen vize taleplerine red sonucu geliyor, bu dehşet verici ölçüde yanlış bir siyaset. Türkiye’deki sivil toplumun güçlendirilmesi, ticari ilgilerin daha fazla geliştirilmesi lazım. Ayrıyeten AB’nin Türkiye’den göçmen siyasetlerinde olduğu üzere mütemadiyen taviz koparamayacağını, bunun artık Türkiye tarafınca kabul edilmeyeceğini de şimdiden var iseyması gerekiyor. Tıpkı şey Türkiye-Yunanistan problemleri için de geçerli. Evet Türkiye de vakit zaman epey maksimalist durumlar alıyor lakin Yunanistan da benzeri maksimalist durumlar alıyor. Bu şekil konularda Türkiye’nin büsbütün havlu atıp önüne konan her şeyi kabul etmeyeceğini bence şimdiden var iseymaları ve adil müzakere şartlarını sağlamaları gerekiyor. Bu, uzun vadede AB için de güzel olur. Türkiye üzere genç nüfusa sahip büyük bir ülke kaybedilirse bunun Türkiye için olduğu üzere AB için de ağır bedelleri olur… Umarım Rusya örneği Avrupalı siyasetçileri biraz akıllandırmıştır.
Sabancı Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Berk Esen’in kaleme aldığı tahlilde, büyüyen ekonomik kriz ve AKP ortasındaki çatlaklar niçiniyle Recep Tayyip Erdoğan’ın bu sefer favori aday olmadığı, muhalefetin oluşturduğu ittifakın 20 yıldır ülkeyi yöneten Erdoğan’ı bu defa seçimlerde mağlubiyete uğratabileceği vurgulanıyor.
aynı vakitte tahlilde, “Belli ki Erdoğan savaşmadan pes etmeyecek” tespitine yer veriliyor, muhalefetin sert bir seçim yarışına hazır olması gerektiği, kazansa dahi, bunun parlamenter demokrasiye yumuşak bir geçişi garanti etmediği belirtiliyor.
Analizi ile ilgili olarak DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Dr. Berk Esen, “Yapısal faktörler niçiniyle aslında mevcut iktidar seçimi oldukçatan kaybetti. Ama muhalefetin seçimi kazanmak için atması gereken adımlar, yani tanınan aday ve somut program ortada yok” dedi.
Seçimlerin adil ve özgür bir ortamda cereyan etmeyeceğini, lakin Erdoğan’ın büyük seçim hilelerine başvuracağını düşünmediğini vurgulayan Esen, “Erdoğan açısından seçimleri kaybetmek natürel ki son derece makûs bir senaryo lakin öte yandan seçimleri kaybedip iktidardan gitmemek, gitmemek için ağır hilelere başvurmak, muhalefeti bastırmak için şiddet kullanmasına başvurmak, fazlaca daha düşünceli bir senaryo. Zira artık ikincisine başvurduğunuz vakit hiçbir çıkış yolunuz kalmıyor” diye konuştu.
Esen, AB’nin seçimlere giden süreçte Erdoğan’a meşruiyet kazandırmaktan kaçınması, Erdoğan’ın seçimi kaybetmesi fakat bunu kabul etmemesi halinde de iktidarın demokratik biçimde devranı için Türkiye üzerinde kuvvetli bir diplomatik baskı uygulanması gerektiğine işaret ederken, “Umarım Rusya örneği Avrupalı siyasetçileri biraz akıllandırmıştır” görüşünü aktardı.
Dr. Berk Esen’e yönelttiğimiz sorular ve karşılıkları şu biçimde:
DW Türkçe: 2023’te yapılması öngörülen seçimlere ilişkin tahlilinizde, muhalefetin oluşturduğu ittifakın birinci defa Erdoğan’ı hezimete uğratabilme ihtimalinin bulunduğuna fakat bunun o kadar da kolay gerçekleşmeyebileceğine işaret ediyorsunuz. Sizce bu süreci belirleyecek dinamikler neler?
Dr. Berk Esen: AKP, yaklaşık 20 yıldır neredeyse tek başına iktidarda. Partinin başında, bir çok tanınan ve yaşananlara karşın popülaritesini sürdüren bir kişi var. Bu üslup tanınan, kuvvetli, basını, sivil toplumu, üniversiteleri bu kadar baskı altına almış, bürokrasiyi, hukuk sistemini partizan bir biçimde denetim eden bir iktidarı sandıkta devirmek kolay değil. Yalnızca Türkiye’de değil, benzeri öbür ülkelerde de bu güç gerçekleşiyor, fazlaca sık olmuyor. Lakin bu şekil rejimlerin sona ermesine yol açan faktörlerin birden fazla artık Türkiye’de ortaya çıkmış durumda…
Nedir bu faktörler?
İktidar partisinin içeriden zayıfladığını, eskisi kadar başarılı yönetilemediğini, seçmenleri heyecanlandırmakta zorlandığını görüyoruz. İktidar partisi kendi ortasında bölündü, iki yeni parti kuruldu, bu partileri kuran beşerler daha evvel AKP iktidarında başbakanlık, bakanlık yapmış tanınan siyasetçiler. Ve AKP de aslına bakarsan bu eksikliği kapatmak için MHP ile ittifak yapmak durumunda kaldı. Bu İslamcı gelenekten bir parti olarak AKP’yi, iktidarı zayıflatan değerli bir husus başlığı. Cumhurbaşkanı Erdoğan, her ne kadar tesirlerini kendi tabanı için makul oranda dindirmeye çalışsa da, epey ağır bir ekonomik krizden geçiyoruz. Son olarak da muhalefet hiç olmadığı kadar bir ortaya gelmiş durumda, Altılı Masa ile formal bir sistem da ortaya çıkıyor ve tahminen daha değerlisi muhalefet partilerinden belediye liderleri Türkiye’nin en kıymetli kentlerini 2019’dan beri denetim ediyorlar ve dolaysıyla onlar üzerinden kaynak dağıtabiliyorlar, alternatif bir programı seçmenlere gösterebiliyorlar, hizmetleri yoluyla artık AKP seçmenine de dokunabiliyorlar. Bunlar Türkiye’de muhalefetin 2002’den beri hiç olmadığı kadar AKP iktidarını sandık yoluyla değiştirebileceğini gösteren kıymetli emareler.
Erdoğan İstanbul’da yenilenen lokal seçimler öncesinde halka hitap ediyor. (2019)Fotoğraf: picture-alliance/Presidential Press Service via AP
aynı vakitte tahlilinizde, “Erdoğan savaşmadan pes etmeyecektir” görüşünü kaydediyor, muhalefet partilerinin fazlaca kutuplaştırıcı, çetin bir uğraşa hazırlıklı olmaları gerektiğine işaret ediyorsunuz…
Seçimlere kadar Cumhurbaşkanı Erdoğan sistematik olarak iktidarda kalmak için kimi ataklar yapacak. Seçimlerin bahtını ise, büyük ölçüde muhalefetin bu atılımlara ne kadar muvaffakiyetle karşılık vereceği tayin edecek. Bu niçinle artık dikkatlerin muhalefete odaklanması gerektiğini düşünüyorum. Seçimleri birinci kez kazanma fırsatı olan muhalefetin hakikat ataklar yapması halinde seçimleri kazanabileceğini ancak bunun için gerekli atakları yapmakta da zorlanacağını düşünüyorum…
Seçimlere az bir süre kalmasına rağmen muhalefet partilerinin aday belirleme konusunda bile mutabakatı sağlayamamış, bunu en sona bırakmış olmaları, somut bir program sunamamış olmaları eleştirilere mevzu oluyor. Muhalefetin oluşturduğu ittifak bocalıyor görünüyor. Sizin müşahedeniz nedir?
Altılı Masa’nın aday belirlemeyi en sona bırakması bence iki temel sıkıntıdan kaynaklanıyor ve altı parti bu temel sıkıntıları bir türlü aşamıyor. Birincisi, bu altı partinin büyüklük, güç ve seçmen sayısı olarak birbirinden epeyce farklı olmaları. Aslında masada muhalefetin yaklaşık yarısını temsil eden, yüz yıllık tarihi olan CHP var, onun yanında yavaş yavaş sağda kalan, muhalif oyları toplamaya başlayan, hatırı sayılır bir dayanağa sahip olan bir GÜZEL Parti var. Bu iki partinin yanında son derece küçük, lakin kurumsal kimliklerini, varlıklarını sürdürebilmek için makul konularda daima taviz isteyen, seçmenler nezdinde sahip oldukları yükten daha fazlasını elde etmeye çalışan, dört parti var. Bu partiler ortası bir rekabete ve ittifakın bir türlü tam olarak asıl netameli konularda müzakereye bile başlayamamasına yol açıyor. Bunun üstüne, ana muhalefet partisi genel lideri olarak çok alışılmış ki adaylık meşruiyeti olan fakat kâfi popülariteye sahip olmayan Kılıçdaroğlu da aday olmak istiyor. Lakin Kılıçdaroğlu, seçmenler nezdinde heyecan uyandıramıyor, bir türlü bir kampanya inşa edemiyor fakat aday olmak istiyor ve adaylığı kurgulamak için Altılı Masa’dan bağımsız bir sürü başı sonu düşünülmemiş fevri çıkışlar yapıyor… halbuki bu partilerin önünde hayli temel husus var ve geçen yedi aylık müddette, bu problemlerin hiçbiri konusunda somut, olumlu bir adım atıldığını nazaranmedik.
Nedir bu temel hususlar?
Seçimlere bu partiler nasıl girecek? Ortak listeyle mi girecekler, kabineyi oluşturacaklar mı? Kim hangi bakanlığı alacak? Seçimden daha sonra güçlendirilmiş parlamenter sisteme geçerken nasıl bir takvim izleyecekler? Sanırım bu sıkıntıların hiçbirisini konuşmadılar. Konuşmuşlardır lakin söylemiyorlardır diyebilirsiniz… Fakat konuştuğum her siyasetçiye bunları soruyorum, konuştukları istikametinde bir bilgi edinemedim…
Altılı MasaFotoğraf: DHA
“Erdoğan’a reaksiyon o kadar fazlaca ki esasen muhalefete oy verirler” diye düşünüyor olabilirler mi? halbuki sizin de makalenizde dikkat çektiğiniz üzere muhalefetin kazanması halinde bir daha parlamenter demokrasiye geçiş hiç de kolay bir müddetç olmayacak. Bu sürece kimin liderlik edeceğini, hangi siyasi takımlarla bunun yönetileceğini, nasıl bir program öngörüldüğünü ilan etmek, seçmene bunu değerlendirecek, müşahede yapabilecek bir süre tanımak, demokrasinin aslında en temel gerekliliklerinden değil mi?
Sıkıntı da bu. Yapısal faktörler niçiniyle aslında mevcut iktidar seçimi fazlacatan kaybetti. Ancak muhalefetin seçimi kazanmak için atması gereken adımlar, yani tanınan aday ve somut program ortada yok…
Buna sebep olan niçinler ne sizce?
Şöyle de bir sorun var, biz aslına bakarsan Türkiye’de ne bu kadar geniş bir koalisyon meselae ne de başarılı olmuş bir koalisyon hükümeti meselae şahit olduk. Üstelik, bu partiler siyaseten çok farklı geleneklerden geliyorlar. O farklılıkları aşıp ortak program da ortaya koymuyorlar. Son kertede birtakım konularda bilhassa iktisat alanında uzlaşmanın daha kolay olacağını düşünüyorum. Türkiye iktisadı o kadar berbat yönetiliyor ki, varsayımım Merkez Bankası bağımsızlığını temeline alan ve kısa vadede enflasyonu düşürmek için adımlar atacak ve bu adımları atarken de artan fakirlik ve işsizliği çözmek için de devlet müdahalelerini gündeme alacak bir program düşünecekler. Göç probleminde de misal telaffuzlar kullanmaya başladılar. Birkaç yıllık planla, teşvikler yoluyla Suriyeliler ülkelerine dönmeleri için ikna edilmeye çalışılacak, Esad ile görüşülerek kapıları açması sağlanmak istenecek… Lakin bence asıl dış siyaset ve bilhassa politik atamalar konusunda önemli görüş ayrılıkları olacak, bilhassa bürokratik atamalar epeyce büyük bir sorun olacak.
CHP başkanı Kemal KılıçdaroğluFotoğraf: ALP EREN KAYA/CHP
Analizinizde de Altılı Masa için üzerinde uzlaşı sağlanması en güç bahsin siyasi, bürokratik atamalar olduğuna işaret ediyorsunuz. niye?
Rejim değiştikten daha sonra yüzlerce yeni konum açılacak. Partilerin hepsi bu durumlardan hisse kapmaya çalışacak. Eski rejimden herkesi tasfiye edemeyeceğiniz için kim nereye atanacak, bunu kim belirleyecek, bu artık büsbütün muamma… Aday belirleme süreci bu bakımdan da kıymetli. Kemal Kılıçdaroğlu üzere hayli tanınan olmayan, kendi partisinin seçmenlerini bile heyecanlandıramayan birinin aday olma ihtimali fakat bu küçük sağ partilere verilecek önemli bir taviz ile mümkün olabilir, onları bu taviz yoluyla ikna edebilir. Daha tanınan aday çıkarsa, işte bu biçimde bu dört partinin tesiri daha düşük olur, CHP ve YETERLİ Parti süreci birlikte yürütürler diye düşünüyorum.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın seçimi kaybetse dahi iktidardan vazgeçmek istemeyeceğini, hatta anti-demokratik yollara başvurabileceğini tez edenler var… Kimi siyasi gözlemciler ise iktidarın yargı, bürokrasi ve medyayı bu derece denetim altında tuttuğu mevcut ortamda yapılacak seçimlerin de aslında adil ve özgür olarak nitelendirilemeyeceği görüşünde. Hatta iktidarın “dezenformasyon ile mücadale”, basın örgütlerinin ise “sansür yasası” olarak nitelendirdikleri kanun teklifi ile iktidarın seçimler öncesinde basın üstündeki baskıyı daha da artırmak istediğine işaret ediliyor. Sizin değerlendirmeniz nedir, mevcut koşullarda yapılacak seçimlerin özgür ve adil olmayacağı ile ilgili soru işaretleri için ne diyorsunuz?
Önümüzdeki seçimleri bırakın, en azından 2015 seçimlerinden beri Türkiye’de seçimlerin adil ve özgür bir ortamda cereyan etmediğini görüyoruz. 2023 seçimlerinde de bu olacak. Bununla şunu kastediyorum: İktidar partisi, adayları, kamu kaynaklarını seçimleri kazanabilmek için sistematik olarak kullanacaklar. Seçimleri kazanmak için hem tüm vatandaşlardan toplanan vergiler çeşitli siyasetler aracılığıyla kullanılacak, birebir vakitte bürokrasi kampanya devrinde iktidar partisi adayları için çalışacak. Ayrıyeten medyanın neredeyse yüzde 90’ının iktidarın denetimi altına girdiğini görüyoruz. Dolaysıyla medyada da neredeyse tek taraflı bir kampanya yürütülecek. Ayrıyeten muhalefet partilerinin kampanya yapmasını sistematik olarak zorlaştıracak adımlar atılacak. Erdoğan’ın daha karar vermediğini düşünmekle birlikte seçimlere giden yolda HDP’nin kapatıldığına da şahit olabiliriz. Dolaysıyla seçimlerin özgür ve adil olmaması bir kenara muhakkak partilerin seçimlere katılmasına müsaade verilmemesi de kelam konusu olabilir. Lakin tıpkı vakitte, ben seçimlerde kitlesel bir hilenin yapılabileceğini düşünmüyorum.
Fotoğraf: picture-alliance/imagebroker/K.F. Schöfmann
Evet tahlilinizde de buna vurgu yapıyorsunuz. İktidarın seçimlerde manipülasyona, hileye başvurmasının fazlaca da mümkün görmediğinizi, bunun kendisi için de fazlaca riskli olacağına dikkat çekiyorsunuz. Nedir bu riskler?
Türkiye yaklaşık 85 milyonluk, devasa yükseklikte seçmen sayısına sahip bir ülke. Yaklaşık yüzde 1’lik bir oy çalmak için bile epeyce önemli bir tertip gerekiyor. Seçimler kıl hissesi sonuçlanmayacaksa, epeyce fazla oyun hile ile el değiştirmesi gerekecek. Bunu yapabilmek için fazlaca önemli bir tertibe gereksiniminiz var. çok olağan ki diyebilirsiniz ki bu kadar otoriter bir rejimde bürokrasi yardımcı olacaktır, alışılmış ki her vakit bu biçimde bir risk var. Ancak o noktada muhalefet partileri en azından sandıklarda bir ya da iki temsilci atayabilirlerse, bu kadar büyük bir operasyonun fark edilmeden gerçekleşmesi mümkün değil. Fark edildiği durumda da bunun hem yapan beşerler için uzun vadede fazlaca önemli tesirleri olacaktır birebir vakitte fark edildiği vakit memleketler arası kamuoyunda bu seçimin hiçbir meşruiyeti kalmayacaktır.
Uluslararası meşruiyet niye değerli?
Muhalif siyasetçiler iktidarı epey sert eleştirmekle birlikte, telaffuzlarıyla hala seçimlere inanç duyduklarını söz ediyorlar ve seçimlere olan bu inanç, iktidara bir meşruiyet kazandırıyor. Şayet iktidar bu son meşruiyeti de ortadan kaldıracak atılımlara girişirse, bu sefer muhalefet partilerinin seçmenlerini sokağa dökmek, kitlesel aksiyon yapma, iktidarı tanımama ve rejimi gayrimeşru ilan etme imkanları var.
Ağır bir ekonomik krizden geçerken hem içeride hem dışarıda zorlanan, zayıflayan bir iktidar bu biçimdesine bir fiili hareket içerisine girerse, yakalanıp, meşruiyeti büsbütün elinden alınırsa bu iktidarın ayakta kalmasını güçleştirecek bir senaryo olur. Evet hile bir senaryodur ve evet muhalefet partilerinin bunu engellemek için sandık güvenliğine kıymet vermesi gerekiyor. Bu niçinle asıl muhalefetin atması gereken adımların kıymet taşıdığı görüşündeyim.
Makalenizde farklı senaryolar üzerinde duruyorsunuz. Kimi siyasi gözlemciler, AKP’nin seçim kararınu kabul etmemesi durumunda muhalefetin seçmenlerini kitlesel şovlar için mobilize edebileceği, Erdoğan’ın da kendi tabanını mobilize edebileceği, hatta SADAT üzere oluşumların devreye sokulabileceği endişelerini lisana getiriyor. Siz ise bu biçimde bir adımın Erdoğan için epey riskli olacağına işaret ediyorsunuz. Bunu biraz açar mısınız?
Türkiye, Belarus ya da Venezuela üzere ülkelerden farklı. Bu ülkeler, epey daha kuvvetli ideolojileri olan, bürokrasiyi, bilhassa de orduyu kuvvetli bir biçimde denetim eden, Batı’dan kopuk rejimler. Türkiye’de ise durum farklı, Türkiye hala NATO üzere birtakım Batılı milletlerarası kurumların üyesi. Batı’ya entegre bir ülke. Cumhurbaşkanı Erdoğan açısından seçimleri kaybetmek alışılmış ki son derece makus bir senaryo fakat öte yandan seçimleri kaybedip iktidardan gitmemek, gitmemek için ağır hilelere başvurmak, muhalefeti bastırmak için şiddet kullanmasına başvurmak, hayli daha külfetli bir senaryo. Zira artık ikincisine başvurduğunuz vakit hiçbir çıkış yolunuz kalmıyor. Türkiye 1950’den beri seçim yapma geleceğine sahip. Hile yapılmayan seçimlerin seçmenler gözünde büyük bir meşruiyete sahip.
Özbekistan, Semerkand’da Şanghay İşbirliği Örgütü’nün aile fotoğrafıFotoğraf: Sergei Bobylev/AP/picture alliance
Erdoğan’ın, Batı‘ya alternatif arayışında olduğu, son periyotta bilhassa Rusya, Çin, hatta Körfez ülkeleriyle bu niçinle yakınlaştığı, bu stratejisiyle de iktidarını koruma etmeye çalıştığı iddiası için ne dersiniz?
Evet Erdoğan, başka seçimli otoriter ülkeler üzere, hem Rusya hem Çin ile yakın münasebetler kurarak ayakta kalmaya çalışıyor olabilir. Ancak Türkiye Macaristan, Sırbistan, Venezuela’dan epey daha büyük. Ayrıyeten ekonomiyi toparlatacak biçimde ne Çin ne de Rusya’dan finansal yardım alamayacağı da açık. Türkiye satın alınması epeyce daha güç bir ülke… Erdoğan her ne kadar seçimleri kazanabilmek için Rusya ile gaz ödemesini ertelemek, Çin’den, Körfez ülkelerinden para bulmak üzere stratejiler yürütse de işi güç. İktisadi münasebetleri bakımında Türkiye Batı’ya entegre olduğu için köprüleri atamıyor. Örneğin Rusya’ya uygulanan ambargoyu orasından burasından eğip bükmeye aşmaya çalışıyor, ancak son kertede baskı görür görmez geri adım atıyor. Zira köprüleri atamıyor. aslına bakarsan Türkiye’de otoriter rejimin sandık yoluyla değişmesini sağlayacak yapısal faktörlerden biri de bu: Zira bu rejim milletlerarası alanda yalnızlaştı lakin beraberinde otokratik rejimlerden de kâfi dayanağı bulamıyor. Bu takviyesi alabilmesi için hayli daha kapalı bir rejime gitmesi gerekiyor, fakat o kadar kapalı bir rejimi Türkiye kaldırmaz. Zira Türkiye o denli kolay kolay kapanamayacak kadar heterodoks bir toplum. Belarus, Venezuela, Macaristan nispeten homojen toplumlar. Ayrıyeten özel bölümün canlılığı, hür piyasa iktisadının geçmişi, bu saydığım ülkelerden çok daha eskiye dayanıyor. ötürüsıyla Türkiye’de kurabileceğiniz otoriter rejimin hudutları var. Muhalefet güçlendikçe, bir ortada durdukça, gerçek atılımlar yaptıkça bu otoriter rejim daha da zayıflar. Muhalefetin gerekli adımları atıp atmayacağını da işte önümüzdeki süreç gösterecek.
Makalenizin sonunda, seçimlerin AB-Türkiye münasebetlerinin geleceği için büyük değer taşıdığına, bilhassa seçim gecesinin AB tarafından yakından izlenmesi gerektiğine, Erdoğan’ın seçimi kaybetmesi lakin bunu kabul etmemesi halinde de iktidarın demokratik şekilde bölümü için AB üye ülkelerinin Türkiye üzerinde kuvvetli bir diplomatik baskı uygulaması gerektiğine işaret ediyorsunuz…
AB, Türkiye’nin en kıymetli ticaret partneri, Türkiye yıllardır birliğe üye olmaya çalışıyor, başta Almanya olmak üzere biroldukça Batı Avrupa ülkesinde devasa yükseklikte sayıda Türk göçmeni yaşıyor, Türkiye NATO üyesi, tüm bunlar epeyce önemli siyasi, askeri, ekonomik hatta kültürel alakalar, bağlar olduğunu gözler önüne seriyor. AB’nin ne olursa olsun bu süreci hayli yakından izlemesi gerekiyor. Göçmen sorunu yahut Rusya’nın Ukrayna işgali niçiniyle Türkiye’ye gereksinim duyup son dakikada seçimlere gittiğimiz bir noktada, Erdoğan’a meşruiyet kazandırmamaları gerekiyor. Merkel bu yanlışa 2015 seçimleri öncesinde düştü. O niçinle AKP’nin seçimi kazandığını sav etmeyeceğim. Lakin AB’nin önümüzdeki 8 ayda Erdoğan’a iç siyasette kullanabileceği bir malzemeyi vermemesi gerekiyor. Seçim akşamından yaşanabilecek birtakım senaryolarda AB’nin tutumu hayli net olmalı. Otoriterleşme düzeyinin epeyce arttığı bir noktada “Aman Türkiye Ukrayna savaşında fazlaca kritik bir role sahip” üzere sözlerde bulunup, uzun vadede Türkiye’yi büsbütün kaybedebilecekleri bir adım atmamaları lazım. Bunun bilhassa altını çizmek istiyorum.
Fotoğraf: Getty Images/C. McGrath
Türkiye’de iktidarın değişmesi halinde, Avrupa ile ilişkilerin düzelmesi için de her iki tarafa da sorumluluk düştüğünü vurguluyorsunuz. Yeni hükümetin ekonomik kriz ve göç meselesini çözme, bir daha parlamenter demokrasiyi tesis etme maksatları için, Batılı müttefiklerinin siyasi ve finansal desteğine gereksinim duyacağına dikkat çekiyorsunuz. Avrupa’nın ortasından geçmekte olduğu sorunları düşündüğümüzde, bu bahiste optimist misiniz?
Muhalefetin seçimi kazanıp iktidara geldiği senaryoda AB ile bilhassa toplumlar içinde bağları güçlendirecek, bağlantıyı ağırlaştıracak adımların atılması gerekiyor. Bilhassa son devirde Almanya’dan Schengen vize taleplerine red sonucu geliyor, bu dehşet verici ölçüde yanlış bir siyaset. Türkiye’deki sivil toplumun güçlendirilmesi, ticari ilgilerin daha fazla geliştirilmesi lazım. Ayrıyeten AB’nin Türkiye’den göçmen siyasetlerinde olduğu üzere mütemadiyen taviz koparamayacağını, bunun artık Türkiye tarafınca kabul edilmeyeceğini de şimdiden var iseyması gerekiyor. Tıpkı şey Türkiye-Yunanistan problemleri için de geçerli. Evet Türkiye de vakit zaman epey maksimalist durumlar alıyor lakin Yunanistan da benzeri maksimalist durumlar alıyor. Bu şekil konularda Türkiye’nin büsbütün havlu atıp önüne konan her şeyi kabul etmeyeceğini bence şimdiden var iseymaları ve adil müzakere şartlarını sağlamaları gerekiyor. Bu, uzun vadede AB için de güzel olur. Türkiye üzere genç nüfusa sahip büyük bir ülke kaybedilirse bunun Türkiye için olduğu üzere AB için de ağır bedelleri olur… Umarım Rusya örneği Avrupalı siyasetçileri biraz akıllandırmıştır.