RAM
New member
Tarih, Mart 2018.
Türkiye’de sarı taksi – Uber tartışması giderek alevleniyordu. Ruhsatsız araçlarla çalıştığı, yasal düzenlemelere uymayarak haksız rekabete niye olduğu sebebi öne sürülerek Uber’e açtığı dava iki yıldır devam ediyordu. Taksiciler protesto aksiyonları yaparken Uber şoförlerinin de şiddete maruz kaldığı sav ediliyordu.Tartışmalar daha sonrası yasal süreç taksicilerin zaferiyle sonuçlandı.
Mahkeme sonucuyla 2019’da erişime engellenen Uber, 2020 sonunda ise “sadece” taksilerle çalışma kaidesiyle tekrar kullanıma açıldı.
Mobil uygulama üzerinden araç çağırma platformu olan Uber Technologies, Inc. San Francisco merkezli bir Amerikan şirketi. Travis Kalanick ve Garrett Camp tarafınca 2009’da kurulan şirket, yasal statüsü ve taksi pazarında yarattığı değişimler niçiniyle dünyanın dört bir yanında problemler yaşarken süratle büyüdüve yıllık 17 milyar dolardan fazla gelir elde eden bir şirkete dönüştü. Kalanick ve Camp ise Forbes’in en zenginler listesine girdi.
Şu anda dünya genelinde 72 ülkede faaliyet gösteren Uber, Türkiye pazarına Haziran 2014’te girdi. Şirket, araç şoförü sayısını 2017’de yaklaşık 3 bin, 2018’de ise 8 bin olarak açıklamıştı. Taksicilere göre ise o devir bu sayı 10 bini geçiyordu. Lisansı bulunmayan şirketin Türkiye’den kazandığı yüzde 20’lik kurulun vergisini ödemeye başlaması ise 2018’in son devrini buldu.
Peki Uber, yasal bir statüsü olmadan Türkiye’deki faaliyetlerini sürdürmeyi ve genişletmeyi nasıl başardı?
DW Türkçe’nin Memleketler arası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile bir arada yürüttüğü “The Uber Files” araştırmasına bakılırsa Uber, muvaffakiyet sağlamak için girdiği tüm ülkelerde benzeri taktikler kullandı. Şirket, sızdırılan iç kayıtlarına bakılırsa teknolojiden yararlanarak agresif lobi faaliyetleri yürüterek ve maddeleri hiçe sayarak birkaç teknoloji uzmanı çalıştıran bir San Francisco teşebbüsünden global bir dev haline geldi.
DW Türkçe’nin incelediği kayıtlara nazaran, Uber’in Türkiye’de ruhsatsız araçlarla büyümesi taksicileri ayağa kaldırırken art planda lobi faaliyetleri sürüyordu. Uber, Türkiye’deki varlığını garantilemek için Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a yakın isimleri radarına aldı. Devrin bakanları Ali Babacan ve Mehmet Şimşek’in Erdoğan’ı ikna etmesi için harekete geçen şirket, birinci vakit içinderda AKP kurucularından olan ve bir danışmanlık firması bulunan Cuneyd Zapsu’ya ulaştı.
Fotoğraf: ICIJ
Erdoğan’a yakın isimler hedeflendi
Tüm dünyada eş vakitli olarak yayınlanan ve Türkiye’ye ait dokümanları yalnızca DW Türkçe’nin incelediği araştırmaya göre Uber, Türkiye piyasasına girmedilk evvel karşılaşacağı yasal zahmetler ve engellenme riskinin farkındaydı. Türkiye’de lisans almayı garantilemek için Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a yakın isimler üzerinden lobi faaliyetleri yürüten şirket, bu biçimdece her türlü yasal düzenlemeyi rahatlıkla yaptırmayı amaçlıyordu.
İncelenen evraklara göre, Uber Türkiye’ye girmeye hazırlanırken pazar araştırması yapan bir yönetici, “Önemli bir nokta şu ki, RTE (Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan) bu günlerde yabancı internet şirketlerine karşı epey agresif. Twitter ve Youtube’u vergi ödememekle suçluyor… bu biçimde tüm bu (yaratıcı!) argümanlara karşı hazırlıklı olmalıyız” dedi.
Türkiye’de birinci vakit içinderda taksilerle işe başlayan Uber, taksi ruhsatı olmayan araç sahipleriyle müşterilerin karşılıklı hizmet alım satımına imkan sağlayacak peer-to-peer, yani bireyler ortası iş modeli P2P’nin lansmanı için de gayeleri ve riskleri belirlemeye başladı.
böyle işleyen platformlar kullanıcıların birbirlerine mal ve hizmet alıp satmalarını sağlarken karşılığında da bir kurul alyor.
Eylül 2014 tarihindeki toplantı notlarına nazaran şirket yöneticileri, Türkiye’de kuvvetli olan taksi lobisinin vereceği yanıt taksicilerin imajını olumsuz etkileyecek olsa da Uber’in “topla tüfekle saldırmak” yerine, daha ölçülü bir karşılık vermeleri gerektiğini belirttiler. Bir yönetici “Gerçek şu ki Türkiye, şoför ortaklarımız için şiddet riskine kayıtsız kalan büyük, makus Amerikan şirketi olarak kabul edilirsek, kamuoyunu kazanamayacağımız çok milliyetçi bir pazar” dedi.
“Cesur korsan taksicilere gereksinimimiz var”
Aynı görüşmede korsan taksilerle çalışma da gündeme geldi. Korsan taksicileri olağan iş ortakları olarak tanımlayan şirket yetkilileri, Türkiye’deki maddelere göre ticari ehliyeti olmayan ve taksi nakliyatı yapan şoförlerin yalnızca para cezası ile cezalandırıldığına dikkat çekti. Evraklara göre korsan taksicilerin sisteme kayıt olduğunda daha şeffaf hale geleceğini ve bunun onlar için sorun oluşturabileceğini söyleyen bir yöneticinin şöyleki dedi:
“Bu yüzden başlangıçta şoförleri bulmakta zorlanabiliriz, cesurlara gereksinimimiz var ve cezaları ödeyeceğimizi garanti ediyoruz.”
Uber, Türkiye’de faaliyete geçtikten daha sonrasında bir lobi kitapçığı hazırlatarak stratejilerini de belirledi. Şirketin temel gayelerinden biri, “kilit iş ve siyasi paydaşları” belirleyerek lüks nakliyatta “daha güzel bir” lisanslama planı için “yasa yapma sürecinin etkin bir oyuncusu olmak”tı.
Ekim 2014’teki yazışmalarda Türkiye’den sorumlu bir yönetici, Uber’in P2P lansmanının Cumhurbaşkanı Erdoğan’a Twitter ve Youtube hadisesi üzere aktarılma riskine karşı, AKP kabinesinden “entelektüel ve teknoloji meraklısı kişilerle” irtibata geçeceklerini söylemiş oldu.
Dönemin İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan Fotoğraf: Getty Images/M. Lloyd
Babacan ve Şimşek ile görüşme
Bu isimler periyodun İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’ti. Yazışmalara göre Babacan, o tarihtilk evvel şirket kurucusu Travis Kalanick ile görüşmüş, Şimşek ise yakın vakitte Londra’da Uber’i destekleyen bir tweet atmıştı.
Toplantılarda “Amacımız, taksi lobisindilk evvel bu iki kişinin Uber’i Erdoğan’a anlatmasını sağlamak” diyen Uber yöneticisi, devrin İstanbul Büyükşehir Belediye Lideri Kadir Topbaş ile konuşmanın taksi lobisini harekete geçirebileceğinden Topbaş’tan evvel daha kıdemli beşerlerle irtibata geçmeyi deneyeceklerini tabir etti.
Şirket, Babacan ve Şimşek’e “AKP’nin kurucularından ve Erdoğan’ın yakın arkadaşı olan” Cuneyd Zapsu üzerinden ulaşmaya karar verdi.
Öte yandan eski İçişleri Bakanı Abdülkadir Aksu’nun oğlu Murat Aksu’ya ilişkin bir hukuk ofisi olan ASC Hukuk ile de mümkün bir yardım için irtibata geçeceklerini belirttiler.
AKP kurucularından olan Zapsu, 2001 ile 2008 yılları içinde partinin merkez yürütme şurası üyesiydi. Zapsu, Erdoğan’ın Başbakanlık devrinde danışmanlığını üstlendi. 2008 yılına kadar AKP Merkez Karar Yürütme Konseyi’nde (MKYK) olan ve Genel Lider Erdoğan’ın Özel Asistanlığı ve Bilgi Koordinatörlüğünü yapan Zapsu, 2008 yılında faal siyasi misyonlarından istifa ederek kurduğu Cuneyd Zapsu Danışmanlık A.Ş. ile milletlerarası yatırım ve idare danışmanlığı hizmeti vermeye başladı.
Cuneyd Zapsu 150 bin dolar istedi
Kayıtlara nazaran UBER yöneticileri İstanbul’da Zapsu ve şirket yetkilisi ile bir yemek gerçekleştirdi. toplantıda Zapsu’nun şirketi, Uber’in Türkiye pazarında işlerini kolaylaştıracak kilit şahısları belirledi. Valilerden belediye liderlerine, taksi plakası sahiplerinden medya şirketlerinin liderleri ve içişleri, ulaştırma ve maliye bakanlarına yaklaşık 30 kişilik bir liste sunan Zapsu’nun şirket yöneticisi, bu şahısların kim oldukları ve şirketten duymak istedikleri iletinin ne olduğu konusunda Uber’e yardım edeceklerini belirtti. Ayrıyeten 2015 seçimlerinin öncesi ve daha sonrasında yanlışsız irtibat kanalları kurmaları için şirkete rehberlik edeceklerini tabir etti.
Görüşmenin akabinde Aralık 2014’te Zapsu’nun danışmanlık firması Uber’e bir mutabakat taslağı gönderdi. Taslağa bakılırsa Zapsu, üç aylık lobi faaliyeti için ayda 50 bin dolarlık fiyat talep ediyordu.
Cüneyd Zapsu, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın danışmanlığını yapmıştı Fotoğraf: Onur Coban/Anadolu Agency/picture alliance
Üst seviye bir yönetici, “Fiyat devasa yükseklikte ancak muhtemelen Türkiye’de sahiden büyümemizin tek yolu Cuneyd Zapsu üzere nüfuz sahibi birinin bizi değerli Türklerin radarına sokması” dedi. Lakin iki şirket fiyatta anlaşamayınca o devir resmi bir mutabakat yapılmadı.
Yazışmalarda Zapsu’nun Erdoğan’ın birinci periyodundan olduğu ve tesirini yitirdiğini lisana getiren şirket yöneticileri, kendisine son deva olarak başvurmayı düşünerek yeni alternatiflere yöneldi.
“Hükümetin göz yummasını sağlayabilir”
Şirket yöneticilerine göre Uber’in Türkiye’de yapacağı bir iş paydaşlığı da maddelerin değiştirilmesine yardımcı olabilirdi.
Ocak 2015’teki bir yazışmada, Türkiye’den sorumlu bir yönetici, kurduğu irtibatların kendilerine iştirak için Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın imam hatip lisesinden arkadaşı Hasan Gürsoy’un sahibi olduğu Gürsoy İnşaat’ı tavsiye ettiğini söylemiş oldu. Şirketin yüklü olarak inşaat ve alışveriş merkezi işletmeciliği yaptığını ve ulaşıma yatırım yapmayı planladığını anlatan yönetici, “Özellikle özel jet kiralama. Hükümet ve Cumhurbaşkanı ile fazlaca âlâ ilişkileri var, nitekim bu şirket AKP periyodunda yükseldi. Temasımız aracılığıyla kendisine ulaştık ve epey ilgilendiler. Hakikaten de bu adam hükümetin evvel Uber’e göz yummasına ve daha sonra da gerekli P2P düzenlemelerine gitmesine meydan verebilir. Onlarla bir mutabakat yaparsak, Zapsu’nun hizmetlerine gereksinim duymuyor olacağız” dedi.
Uber ondan sonrasında iki şirketle daha stratejik yatırım görüşmesi yaptı.
Şubat 2015’te ise devrin Maliye Bakanı Mehmet Şimşek ile görüşme gerçekleşti. Şimşek’le görüşmenin hangi lobici ya da kontaklar aracılığıyla gerçekleştirildiği sızan dokümanlarda bilinmeyen kaldı. Şimşek’in bu görüşmesi kamuya açık kaynaklarda da yer almadı.
“Şimşek epey destekleyici”
“Yenilikçilik ve şeffaflık yanlısı” olarak tanımladıkları Bakan Şimşek ile görüşmenin olumlu geçtiğinin açıklandıği şirket notlarında Şimşek’in, Uber’in Türkiye’de faaliyet göstermesi konusunda “oldukça destekleyici” olduğu tabir edildi. Şirket notlarında “Bizden Gelir yönetimi ile görüşmemizi istedi. (Onlardan da Uber konusunda olumlu olmalarını talep etti.) Twitter yasasını incelememizi tembih etti. Uber, e-araç çağırma düzenlemeleri ve P2P hakkında Bakan’a bir teklif sunacak” denildi.
Uber’in şirket kayıtlarına giren kelam konusu Tweet’iFotoğraf: Twitter
Dönemin İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan’ın o devir Uber CEO’su olan Travis Kalanick ve şirket kurucusu Garrett Camp ile yemek yediği de Uber yöneticilerinin iç yazışmalarında ortaya çıktı. Üst seviye bir Uber yöneticisi, 30 Haziran 2016’da şirketin diğer bir üst yöneticisine yazdığı bir e-postada şöyleki dedi:
“Yemekte Türkiye eski Başbakan Yardımcısı’nın yanında oturuyorum. Yaklaşık üç yıl evvel Travis ve Garrett ile yemek yediğini söylüyor. Rastgele bir bedeli var mı? Şayet bu biçimde, ondan bizim için ne yapmasını isteyebilirim?”
Diğer yönetici, “Sanmıyorum fakat onunla sohbet etmeye paha. İktisattan sorumlu eski Başbakan Yardımcısıydı, lakin aldığımız bilgilere göre Erdoğan’ın gözünden düştü ve son kabine değişikliğinde öbür bir bakanlık bakılırsavine atanmadı” karşılığını verdi.
Uber, Türkiye’deki stratejik iştirak planını ise hayata geçiremedi. Eylül 2015’teki yazışmalarda firmaların birçoklarının Türkiye’deki gergin siyasi ortamdan dolayı ya da taksi kesimini etkilemek istemedikleri için bu alanda bir iştirake sıcak bakmadığı tabir edildi.
Eski büyükelçi Tan ayda 35 bin dolar aldı
Bunun üzerine yazışmalarda, Türkiye’de lisans almak için rastgele bir legal yolun olmadığı, bu niçinle daha kuvvetli bir lobiciye muhtaçlık duyulduğu açıklandı.
Uber’in Avrupa, Ortadoğu ve Afrika’dan (EMEA) sorumlu bir yöneticisi, “Biroldukca seçeneği tükettikten daha sonra, yasallaşma sürecinde bize dayanak olacak yanlışsız kişiyi bulamazsak, bunun Türkiye’deki tüm operasyonumuzu bir daha gözden geçirmemize niye olacağını hesaba katmak zorundayız” dedi.
Cuneyd Zapsu, Mehmet Şimşek ve Ali Babacan ile bir sonuca varamayan Uber, bu konuşmadan yaklaşık bir ay daha sonra, lobi faaliyetlerine devam etmek için kutuplaştırıcı bir siyasi figür olmadığını düşündükleri ABD eski büyükelçisi Namık Tan ve ortağı, devrin Türk Amerikan İşadamları Derneği Lideri Ekim Alptekin ile anlaştı. Tan ve Alptekin’in birlikte çalıştığı NT Danışmanlık firmasıyla aylık 35 bin dolardan üç aylık bir kontrat imzalandı.
Eski büyükelçi Tan’ın Uber’le ilgili 2015 tarihindeki bir paylaşımı Fotoğraf: Twitter
Uber yöneticileri, Ocak 2016’daki yazışmalarda, üç aylık mühlet sonunda ilerleme kaydedildiği, lakin amaca ulaşmak için daha uzun vakte gereksinim olduğunu belirterek aylık ödenecek ölçüsü “20 bin dolar + bonuslar” olarak belirleyip şirketle bir yıllık muahede yapmayı önerdiler. Sızdırılan evraklarda bu mukavelenin imzalanıp imzalanmadığı yer almadı.
Fatih Altaylı’ya sipariş köşe yazısı
Uber, bu süreçte medya çalışmaları da yürütüyordu. İç yazışmalara nazaran teğe bir görüşmeler daha sonrası Hürriyet ve Sabah’ın ortalarında olduğu gazetelere şirket hakkında olumlu haberler yaptırıldı.
Ocak 2016’daki yazışmalarda “hükümete yakın gazeteci” olarak tanımladıkları Fatih Altaylı’nın da iki köşe yazısı kaleme aldığı açıklandı.
Uber yasal statü kazanmadan büyüdü
Gelinen noktada ise şirketin Türkiye’deki lobi faaliyetleri başarısız oldu. Kendi lehine yasal düzenlemelerin önünü açamayan Uber’e 16 Ekim 2019 tarihinde İstanbul 10. Asliye Ticaret Mahkemesi sonucu ile erişim mahzuru getirildi. Şirketin, turizm nakliyeciliği yetki dokümanlı araçları taksi olarak çalıştırması maddelere ters bulundu. 2020’nin aralık sonunda ise İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi 13. Hukuk Dairesi’nin sonucuna göre yalnızca sarı taksilerle çalışmak suretiyle Uber’e getirilen erişim pürüzü kaldırıldı.
Ancak tüm bu lobi faaliyetleri ortasında şirket, 2014 ile 2019 içinde yasal statü kazanmadan Türkiye’de faaliyet göstererek büyümüş oldu.
İstanbul Taksiciler Esnaf Odası’nın eski lideri Yahya Uğur, DW Türkçe’ye şirketin mahkeme sonucuna kadar yasa dışı faaliyette bulunmasa da maddelerdeki boşluklardan faydalandığını, istinaf sonucu daha sonrası ise yalnızca taksilerle çalışma koşulundan dolayı maddelerle uyumlu hale geldiğini söylemiş oldu.
ICIJ’in araştırması da Uber yöneticilerinin vakit zaman maddelerin haricinde faaliyet gösterdiklerini bildiklerini ortaya koydu.
Uber, şu anda Türkiye’de sarı taksilerle çalışıyorFotoğraf: DW/U. Danisman
Uber yöneticilerinden itiraf
Uber, Türkiye haricinde öbür ülkelerde de yasal boşluklardan yaralanmaya çalıştı.
Sızan iç yazışmalara nazaran o devir Uber’in kurumsal irtibat yöneticisi olan Nairi Hourdajian, Tayland ve Hindistan’daki hükümetlerin araç çağırma hizmetini kapatma eforları devam ederken şirket yöneticilerinden birine şöyleki diyordu:
“Sorunlarımız var, zira s*tiğimin yalnızca yasadışıyız.”
Başka bir yazışmada ise Uber’in EMEA yöneticisi Mike Macgann, şirketin ülke yöneticilerinden birine Uber’in yeni pazarlara giriş stratejisini şu sözlerle deklare etti: “Temelde Uber piyasaya çıkıyor ve akabinde düzenleyici ve yasal bir b*k fırtınası var.”
Gizli kayıtlar sızdırıldı
Uber’in sızdırılan kayıtları, şirketin dünyanın farklı ülkelerindeki kentlere girmek için savaşırken 2013 ve 2017 yılları içinde kullandığı taktikleri ortaya koydu.
The Uber Files, İngiltere’nin önde gelen yayın kuruluşlarından the Guardian’a sızdırıldı ve Washington D.C. merkezli kar hedefi gütmeyen gazeteciler ağı olan Memleketler arası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile paylaşıldı.
Araştırma, 83 bin e-postayı içeren 124 binden çok kayda dayanıyor. Bu kayıtlar içinde e-postaların yanı sıra Uber’in üst seviye yöneticileri içindeki iMessage’lar ve WhatsApp yazışmaları, sunumlar, not defterleri, brifing notları ve faturalar yer alıyor. Evraklar, Uber’in dünya çapında agresif bir biçimde genişlediği periyot olan 2013’ten 2017’ye kadar uzanıyor. The Guardian ve ICIJ tarafınca yürütülen ve 44 medya partneri ile paylaşılan proje üzerinde 29 ülkeden 180’den çok gazeteci dört ay boyunca çalıştı.
Uber, epey sayıda ülkede taksicilerin protestosuna niye olmuştuFotoğraf: ICIJ
Uber: Bugün farklı bir şirketiz
Uber, ICIJ’e ve DW Türkçe’ye yaptığı açıklamada “Uber bugün farklı bir şirket” diyerek geçmişteki davranışlarının mevcut bedelleriyle uyuşmadığını kabul etti.”Beş yıl evvelki bu kusurlar, fazlaca sayıda hükümet soruşturmasına ve üst seviye birkaç yöneticinin iş akdinin feshine yol açtı” diyen Uber’in Pazarlama ve Halkla Alakalar Kıdemli Lider Yardımcısı Jill Hazelbaker, bu yüzden Eylül 2017’de firmanın iş yapış halinin her tarafını dönüştürmekten sorumlu yeni bir CEO olan Dara Khosrowshahi’nin bakılırsave getirildiğini belirtti.
Hazelbaker, mevcut Uber çalışanlarının yüzde 90’ının Dara Khosrowshahi CEO olduktan daha sonra işe başladığını aktardı. Uber sözcüsü Jill Hazelbaker ise “Tabi ki birinci yaklaşımımız daha hassas olabilirdi, epeyce sayıda yanılgı ve yanlış adımlar içeriyordu. Büyüdükçe, hükümetlerle olan ilgilerimizin hem kanunlara uygun tıpkı vakitte şeffaf olmasını sağlamak için, lobi faaliyetlerimiz için ek iç kontrol düzenekleri geliştirdik” tabirlerini kullandı.
Türkiye’deki lobi faaliyetleri için ne kadar bütçe ayırdığını açıklamayı reddeden şirket, şu anda Türkiye’de İstanbul, Ankara ve İzmir’de yalnızca ticari taksi plakası olan taksilerle çalıştıklarını ve Türk maddelerine uygun hareket ettiklerini bildirdi.
DW Türkçe’nin ulaştığı Ali Babacan ve Mehmet Şimşek, Uber’in o periyot Türkiye’deki faaliyetlerini kolaylaştıran rastgele bir tesirde ya da faaliyette bulunup bulunmadıkları ve şirket yöneticileriyle gerçekleştirdikleri görüşmelerin kapsamına ait sorularımıza cevap vermedi.
Türkiye’de sarı taksi – Uber tartışması giderek alevleniyordu. Ruhsatsız araçlarla çalıştığı, yasal düzenlemelere uymayarak haksız rekabete niye olduğu sebebi öne sürülerek Uber’e açtığı dava iki yıldır devam ediyordu. Taksiciler protesto aksiyonları yaparken Uber şoförlerinin de şiddete maruz kaldığı sav ediliyordu.Tartışmalar daha sonrası yasal süreç taksicilerin zaferiyle sonuçlandı.
Mahkeme sonucuyla 2019’da erişime engellenen Uber, 2020 sonunda ise “sadece” taksilerle çalışma kaidesiyle tekrar kullanıma açıldı.
Mobil uygulama üzerinden araç çağırma platformu olan Uber Technologies, Inc. San Francisco merkezli bir Amerikan şirketi. Travis Kalanick ve Garrett Camp tarafınca 2009’da kurulan şirket, yasal statüsü ve taksi pazarında yarattığı değişimler niçiniyle dünyanın dört bir yanında problemler yaşarken süratle büyüdüve yıllık 17 milyar dolardan fazla gelir elde eden bir şirkete dönüştü. Kalanick ve Camp ise Forbes’in en zenginler listesine girdi.
Şu anda dünya genelinde 72 ülkede faaliyet gösteren Uber, Türkiye pazarına Haziran 2014’te girdi. Şirket, araç şoförü sayısını 2017’de yaklaşık 3 bin, 2018’de ise 8 bin olarak açıklamıştı. Taksicilere göre ise o devir bu sayı 10 bini geçiyordu. Lisansı bulunmayan şirketin Türkiye’den kazandığı yüzde 20’lik kurulun vergisini ödemeye başlaması ise 2018’in son devrini buldu.
Peki Uber, yasal bir statüsü olmadan Türkiye’deki faaliyetlerini sürdürmeyi ve genişletmeyi nasıl başardı?
DW Türkçe’nin Memleketler arası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile bir arada yürüttüğü “The Uber Files” araştırmasına bakılırsa Uber, muvaffakiyet sağlamak için girdiği tüm ülkelerde benzeri taktikler kullandı. Şirket, sızdırılan iç kayıtlarına bakılırsa teknolojiden yararlanarak agresif lobi faaliyetleri yürüterek ve maddeleri hiçe sayarak birkaç teknoloji uzmanı çalıştıran bir San Francisco teşebbüsünden global bir dev haline geldi.
DW Türkçe’nin incelediği kayıtlara nazaran, Uber’in Türkiye’de ruhsatsız araçlarla büyümesi taksicileri ayağa kaldırırken art planda lobi faaliyetleri sürüyordu. Uber, Türkiye’deki varlığını garantilemek için Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a yakın isimleri radarına aldı. Devrin bakanları Ali Babacan ve Mehmet Şimşek’in Erdoğan’ı ikna etmesi için harekete geçen şirket, birinci vakit içinderda AKP kurucularından olan ve bir danışmanlık firması bulunan Cuneyd Zapsu’ya ulaştı.
Fotoğraf: ICIJ
Erdoğan’a yakın isimler hedeflendi
Tüm dünyada eş vakitli olarak yayınlanan ve Türkiye’ye ait dokümanları yalnızca DW Türkçe’nin incelediği araştırmaya göre Uber, Türkiye piyasasına girmedilk evvel karşılaşacağı yasal zahmetler ve engellenme riskinin farkındaydı. Türkiye’de lisans almayı garantilemek için Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a yakın isimler üzerinden lobi faaliyetleri yürüten şirket, bu biçimdece her türlü yasal düzenlemeyi rahatlıkla yaptırmayı amaçlıyordu.
İncelenen evraklara göre, Uber Türkiye’ye girmeye hazırlanırken pazar araştırması yapan bir yönetici, “Önemli bir nokta şu ki, RTE (Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan) bu günlerde yabancı internet şirketlerine karşı epey agresif. Twitter ve Youtube’u vergi ödememekle suçluyor… bu biçimde tüm bu (yaratıcı!) argümanlara karşı hazırlıklı olmalıyız” dedi.
Türkiye’de birinci vakit içinderda taksilerle işe başlayan Uber, taksi ruhsatı olmayan araç sahipleriyle müşterilerin karşılıklı hizmet alım satımına imkan sağlayacak peer-to-peer, yani bireyler ortası iş modeli P2P’nin lansmanı için de gayeleri ve riskleri belirlemeye başladı.
böyle işleyen platformlar kullanıcıların birbirlerine mal ve hizmet alıp satmalarını sağlarken karşılığında da bir kurul alyor.
Eylül 2014 tarihindeki toplantı notlarına nazaran şirket yöneticileri, Türkiye’de kuvvetli olan taksi lobisinin vereceği yanıt taksicilerin imajını olumsuz etkileyecek olsa da Uber’in “topla tüfekle saldırmak” yerine, daha ölçülü bir karşılık vermeleri gerektiğini belirttiler. Bir yönetici “Gerçek şu ki Türkiye, şoför ortaklarımız için şiddet riskine kayıtsız kalan büyük, makus Amerikan şirketi olarak kabul edilirsek, kamuoyunu kazanamayacağımız çok milliyetçi bir pazar” dedi.
“Cesur korsan taksicilere gereksinimimiz var”
Aynı görüşmede korsan taksilerle çalışma da gündeme geldi. Korsan taksicileri olağan iş ortakları olarak tanımlayan şirket yetkilileri, Türkiye’deki maddelere göre ticari ehliyeti olmayan ve taksi nakliyatı yapan şoförlerin yalnızca para cezası ile cezalandırıldığına dikkat çekti. Evraklara göre korsan taksicilerin sisteme kayıt olduğunda daha şeffaf hale geleceğini ve bunun onlar için sorun oluşturabileceğini söyleyen bir yöneticinin şöyleki dedi:
“Bu yüzden başlangıçta şoförleri bulmakta zorlanabiliriz, cesurlara gereksinimimiz var ve cezaları ödeyeceğimizi garanti ediyoruz.”
Uber, Türkiye’de faaliyete geçtikten daha sonrasında bir lobi kitapçığı hazırlatarak stratejilerini de belirledi. Şirketin temel gayelerinden biri, “kilit iş ve siyasi paydaşları” belirleyerek lüks nakliyatta “daha güzel bir” lisanslama planı için “yasa yapma sürecinin etkin bir oyuncusu olmak”tı.
Ekim 2014’teki yazışmalarda Türkiye’den sorumlu bir yönetici, Uber’in P2P lansmanının Cumhurbaşkanı Erdoğan’a Twitter ve Youtube hadisesi üzere aktarılma riskine karşı, AKP kabinesinden “entelektüel ve teknoloji meraklısı kişilerle” irtibata geçeceklerini söylemiş oldu.
Dönemin İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan Fotoğraf: Getty Images/M. Lloyd
Babacan ve Şimşek ile görüşme
Bu isimler periyodun İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’ti. Yazışmalara göre Babacan, o tarihtilk evvel şirket kurucusu Travis Kalanick ile görüşmüş, Şimşek ise yakın vakitte Londra’da Uber’i destekleyen bir tweet atmıştı.
Toplantılarda “Amacımız, taksi lobisindilk evvel bu iki kişinin Uber’i Erdoğan’a anlatmasını sağlamak” diyen Uber yöneticisi, devrin İstanbul Büyükşehir Belediye Lideri Kadir Topbaş ile konuşmanın taksi lobisini harekete geçirebileceğinden Topbaş’tan evvel daha kıdemli beşerlerle irtibata geçmeyi deneyeceklerini tabir etti.
Şirket, Babacan ve Şimşek’e “AKP’nin kurucularından ve Erdoğan’ın yakın arkadaşı olan” Cuneyd Zapsu üzerinden ulaşmaya karar verdi.
Öte yandan eski İçişleri Bakanı Abdülkadir Aksu’nun oğlu Murat Aksu’ya ilişkin bir hukuk ofisi olan ASC Hukuk ile de mümkün bir yardım için irtibata geçeceklerini belirttiler.
AKP kurucularından olan Zapsu, 2001 ile 2008 yılları içinde partinin merkez yürütme şurası üyesiydi. Zapsu, Erdoğan’ın Başbakanlık devrinde danışmanlığını üstlendi. 2008 yılına kadar AKP Merkez Karar Yürütme Konseyi’nde (MKYK) olan ve Genel Lider Erdoğan’ın Özel Asistanlığı ve Bilgi Koordinatörlüğünü yapan Zapsu, 2008 yılında faal siyasi misyonlarından istifa ederek kurduğu Cuneyd Zapsu Danışmanlık A.Ş. ile milletlerarası yatırım ve idare danışmanlığı hizmeti vermeye başladı.
Cuneyd Zapsu 150 bin dolar istedi
Kayıtlara nazaran UBER yöneticileri İstanbul’da Zapsu ve şirket yetkilisi ile bir yemek gerçekleştirdi. toplantıda Zapsu’nun şirketi, Uber’in Türkiye pazarında işlerini kolaylaştıracak kilit şahısları belirledi. Valilerden belediye liderlerine, taksi plakası sahiplerinden medya şirketlerinin liderleri ve içişleri, ulaştırma ve maliye bakanlarına yaklaşık 30 kişilik bir liste sunan Zapsu’nun şirket yöneticisi, bu şahısların kim oldukları ve şirketten duymak istedikleri iletinin ne olduğu konusunda Uber’e yardım edeceklerini belirtti. Ayrıyeten 2015 seçimlerinin öncesi ve daha sonrasında yanlışsız irtibat kanalları kurmaları için şirkete rehberlik edeceklerini tabir etti.
Görüşmenin akabinde Aralık 2014’te Zapsu’nun danışmanlık firması Uber’e bir mutabakat taslağı gönderdi. Taslağa bakılırsa Zapsu, üç aylık lobi faaliyeti için ayda 50 bin dolarlık fiyat talep ediyordu.
Cüneyd Zapsu, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın danışmanlığını yapmıştı Fotoğraf: Onur Coban/Anadolu Agency/picture alliance
Üst seviye bir yönetici, “Fiyat devasa yükseklikte ancak muhtemelen Türkiye’de sahiden büyümemizin tek yolu Cuneyd Zapsu üzere nüfuz sahibi birinin bizi değerli Türklerin radarına sokması” dedi. Lakin iki şirket fiyatta anlaşamayınca o devir resmi bir mutabakat yapılmadı.
Yazışmalarda Zapsu’nun Erdoğan’ın birinci periyodundan olduğu ve tesirini yitirdiğini lisana getiren şirket yöneticileri, kendisine son deva olarak başvurmayı düşünerek yeni alternatiflere yöneldi.
“Hükümetin göz yummasını sağlayabilir”
Şirket yöneticilerine göre Uber’in Türkiye’de yapacağı bir iş paydaşlığı da maddelerin değiştirilmesine yardımcı olabilirdi.
Ocak 2015’teki bir yazışmada, Türkiye’den sorumlu bir yönetici, kurduğu irtibatların kendilerine iştirak için Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın imam hatip lisesinden arkadaşı Hasan Gürsoy’un sahibi olduğu Gürsoy İnşaat’ı tavsiye ettiğini söylemiş oldu. Şirketin yüklü olarak inşaat ve alışveriş merkezi işletmeciliği yaptığını ve ulaşıma yatırım yapmayı planladığını anlatan yönetici, “Özellikle özel jet kiralama. Hükümet ve Cumhurbaşkanı ile fazlaca âlâ ilişkileri var, nitekim bu şirket AKP periyodunda yükseldi. Temasımız aracılığıyla kendisine ulaştık ve epey ilgilendiler. Hakikaten de bu adam hükümetin evvel Uber’e göz yummasına ve daha sonra da gerekli P2P düzenlemelerine gitmesine meydan verebilir. Onlarla bir mutabakat yaparsak, Zapsu’nun hizmetlerine gereksinim duymuyor olacağız” dedi.
Uber ondan sonrasında iki şirketle daha stratejik yatırım görüşmesi yaptı.
Şubat 2015’te ise devrin Maliye Bakanı Mehmet Şimşek ile görüşme gerçekleşti. Şimşek’le görüşmenin hangi lobici ya da kontaklar aracılığıyla gerçekleştirildiği sızan dokümanlarda bilinmeyen kaldı. Şimşek’in bu görüşmesi kamuya açık kaynaklarda da yer almadı.
“Şimşek epey destekleyici”
“Yenilikçilik ve şeffaflık yanlısı” olarak tanımladıkları Bakan Şimşek ile görüşmenin olumlu geçtiğinin açıklandıği şirket notlarında Şimşek’in, Uber’in Türkiye’de faaliyet göstermesi konusunda “oldukça destekleyici” olduğu tabir edildi. Şirket notlarında “Bizden Gelir yönetimi ile görüşmemizi istedi. (Onlardan da Uber konusunda olumlu olmalarını talep etti.) Twitter yasasını incelememizi tembih etti. Uber, e-araç çağırma düzenlemeleri ve P2P hakkında Bakan’a bir teklif sunacak” denildi.
Uber’in şirket kayıtlarına giren kelam konusu Tweet’iFotoğraf: Twitter
Dönemin İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan’ın o devir Uber CEO’su olan Travis Kalanick ve şirket kurucusu Garrett Camp ile yemek yediği de Uber yöneticilerinin iç yazışmalarında ortaya çıktı. Üst seviye bir Uber yöneticisi, 30 Haziran 2016’da şirketin diğer bir üst yöneticisine yazdığı bir e-postada şöyleki dedi:
“Yemekte Türkiye eski Başbakan Yardımcısı’nın yanında oturuyorum. Yaklaşık üç yıl evvel Travis ve Garrett ile yemek yediğini söylüyor. Rastgele bir bedeli var mı? Şayet bu biçimde, ondan bizim için ne yapmasını isteyebilirim?”
Diğer yönetici, “Sanmıyorum fakat onunla sohbet etmeye paha. İktisattan sorumlu eski Başbakan Yardımcısıydı, lakin aldığımız bilgilere göre Erdoğan’ın gözünden düştü ve son kabine değişikliğinde öbür bir bakanlık bakılırsavine atanmadı” karşılığını verdi.
Uber, Türkiye’deki stratejik iştirak planını ise hayata geçiremedi. Eylül 2015’teki yazışmalarda firmaların birçoklarının Türkiye’deki gergin siyasi ortamdan dolayı ya da taksi kesimini etkilemek istemedikleri için bu alanda bir iştirake sıcak bakmadığı tabir edildi.
Eski büyükelçi Tan ayda 35 bin dolar aldı
Bunun üzerine yazışmalarda, Türkiye’de lisans almak için rastgele bir legal yolun olmadığı, bu niçinle daha kuvvetli bir lobiciye muhtaçlık duyulduğu açıklandı.
Uber’in Avrupa, Ortadoğu ve Afrika’dan (EMEA) sorumlu bir yöneticisi, “Biroldukca seçeneği tükettikten daha sonra, yasallaşma sürecinde bize dayanak olacak yanlışsız kişiyi bulamazsak, bunun Türkiye’deki tüm operasyonumuzu bir daha gözden geçirmemize niye olacağını hesaba katmak zorundayız” dedi.
Cuneyd Zapsu, Mehmet Şimşek ve Ali Babacan ile bir sonuca varamayan Uber, bu konuşmadan yaklaşık bir ay daha sonra, lobi faaliyetlerine devam etmek için kutuplaştırıcı bir siyasi figür olmadığını düşündükleri ABD eski büyükelçisi Namık Tan ve ortağı, devrin Türk Amerikan İşadamları Derneği Lideri Ekim Alptekin ile anlaştı. Tan ve Alptekin’in birlikte çalıştığı NT Danışmanlık firmasıyla aylık 35 bin dolardan üç aylık bir kontrat imzalandı.
Eski büyükelçi Tan’ın Uber’le ilgili 2015 tarihindeki bir paylaşımı Fotoğraf: Twitter
Uber yöneticileri, Ocak 2016’daki yazışmalarda, üç aylık mühlet sonunda ilerleme kaydedildiği, lakin amaca ulaşmak için daha uzun vakte gereksinim olduğunu belirterek aylık ödenecek ölçüsü “20 bin dolar + bonuslar” olarak belirleyip şirketle bir yıllık muahede yapmayı önerdiler. Sızdırılan evraklarda bu mukavelenin imzalanıp imzalanmadığı yer almadı.
Fatih Altaylı’ya sipariş köşe yazısı
Uber, bu süreçte medya çalışmaları da yürütüyordu. İç yazışmalara nazaran teğe bir görüşmeler daha sonrası Hürriyet ve Sabah’ın ortalarında olduğu gazetelere şirket hakkında olumlu haberler yaptırıldı.
Ocak 2016’daki yazışmalarda “hükümete yakın gazeteci” olarak tanımladıkları Fatih Altaylı’nın da iki köşe yazısı kaleme aldığı açıklandı.
Uber yasal statü kazanmadan büyüdü
Gelinen noktada ise şirketin Türkiye’deki lobi faaliyetleri başarısız oldu. Kendi lehine yasal düzenlemelerin önünü açamayan Uber’e 16 Ekim 2019 tarihinde İstanbul 10. Asliye Ticaret Mahkemesi sonucu ile erişim mahzuru getirildi. Şirketin, turizm nakliyeciliği yetki dokümanlı araçları taksi olarak çalıştırması maddelere ters bulundu. 2020’nin aralık sonunda ise İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi 13. Hukuk Dairesi’nin sonucuna göre yalnızca sarı taksilerle çalışmak suretiyle Uber’e getirilen erişim pürüzü kaldırıldı.
Ancak tüm bu lobi faaliyetleri ortasında şirket, 2014 ile 2019 içinde yasal statü kazanmadan Türkiye’de faaliyet göstererek büyümüş oldu.
İstanbul Taksiciler Esnaf Odası’nın eski lideri Yahya Uğur, DW Türkçe’ye şirketin mahkeme sonucuna kadar yasa dışı faaliyette bulunmasa da maddelerdeki boşluklardan faydalandığını, istinaf sonucu daha sonrası ise yalnızca taksilerle çalışma koşulundan dolayı maddelerle uyumlu hale geldiğini söylemiş oldu.
ICIJ’in araştırması da Uber yöneticilerinin vakit zaman maddelerin haricinde faaliyet gösterdiklerini bildiklerini ortaya koydu.
Uber, şu anda Türkiye’de sarı taksilerle çalışıyorFotoğraf: DW/U. Danisman
Uber yöneticilerinden itiraf
Uber, Türkiye haricinde öbür ülkelerde de yasal boşluklardan yaralanmaya çalıştı.
Sızan iç yazışmalara nazaran o devir Uber’in kurumsal irtibat yöneticisi olan Nairi Hourdajian, Tayland ve Hindistan’daki hükümetlerin araç çağırma hizmetini kapatma eforları devam ederken şirket yöneticilerinden birine şöyleki diyordu:
“Sorunlarımız var, zira s*tiğimin yalnızca yasadışıyız.”
Başka bir yazışmada ise Uber’in EMEA yöneticisi Mike Macgann, şirketin ülke yöneticilerinden birine Uber’in yeni pazarlara giriş stratejisini şu sözlerle deklare etti: “Temelde Uber piyasaya çıkıyor ve akabinde düzenleyici ve yasal bir b*k fırtınası var.”
Gizli kayıtlar sızdırıldı
Uber’in sızdırılan kayıtları, şirketin dünyanın farklı ülkelerindeki kentlere girmek için savaşırken 2013 ve 2017 yılları içinde kullandığı taktikleri ortaya koydu.
The Uber Files, İngiltere’nin önde gelen yayın kuruluşlarından the Guardian’a sızdırıldı ve Washington D.C. merkezli kar hedefi gütmeyen gazeteciler ağı olan Memleketler arası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile paylaşıldı.
Araştırma, 83 bin e-postayı içeren 124 binden çok kayda dayanıyor. Bu kayıtlar içinde e-postaların yanı sıra Uber’in üst seviye yöneticileri içindeki iMessage’lar ve WhatsApp yazışmaları, sunumlar, not defterleri, brifing notları ve faturalar yer alıyor. Evraklar, Uber’in dünya çapında agresif bir biçimde genişlediği periyot olan 2013’ten 2017’ye kadar uzanıyor. The Guardian ve ICIJ tarafınca yürütülen ve 44 medya partneri ile paylaşılan proje üzerinde 29 ülkeden 180’den çok gazeteci dört ay boyunca çalıştı.
Uber, epey sayıda ülkede taksicilerin protestosuna niye olmuştuFotoğraf: ICIJ
Uber: Bugün farklı bir şirketiz
Uber, ICIJ’e ve DW Türkçe’ye yaptığı açıklamada “Uber bugün farklı bir şirket” diyerek geçmişteki davranışlarının mevcut bedelleriyle uyuşmadığını kabul etti.”Beş yıl evvelki bu kusurlar, fazlaca sayıda hükümet soruşturmasına ve üst seviye birkaç yöneticinin iş akdinin feshine yol açtı” diyen Uber’in Pazarlama ve Halkla Alakalar Kıdemli Lider Yardımcısı Jill Hazelbaker, bu yüzden Eylül 2017’de firmanın iş yapış halinin her tarafını dönüştürmekten sorumlu yeni bir CEO olan Dara Khosrowshahi’nin bakılırsave getirildiğini belirtti.
Hazelbaker, mevcut Uber çalışanlarının yüzde 90’ının Dara Khosrowshahi CEO olduktan daha sonra işe başladığını aktardı. Uber sözcüsü Jill Hazelbaker ise “Tabi ki birinci yaklaşımımız daha hassas olabilirdi, epeyce sayıda yanılgı ve yanlış adımlar içeriyordu. Büyüdükçe, hükümetlerle olan ilgilerimizin hem kanunlara uygun tıpkı vakitte şeffaf olmasını sağlamak için, lobi faaliyetlerimiz için ek iç kontrol düzenekleri geliştirdik” tabirlerini kullandı.
Türkiye’deki lobi faaliyetleri için ne kadar bütçe ayırdığını açıklamayı reddeden şirket, şu anda Türkiye’de İstanbul, Ankara ve İzmir’de yalnızca ticari taksi plakası olan taksilerle çalıştıklarını ve Türk maddelerine uygun hareket ettiklerini bildirdi.
DW Türkçe’nin ulaştığı Ali Babacan ve Mehmet Şimşek, Uber’in o periyot Türkiye’deki faaliyetlerini kolaylaştıran rastgele bir tesirde ya da faaliyette bulunup bulunmadıkları ve şirket yöneticileriyle gerçekleştirdikleri görüşmelerin kapsamına ait sorularımıza cevap vermedi.