RAM
New member
14 Mayıs’ta yapılması planlanan cumhurbaşkanlığı ve milletvekilliği genel seçimlerine dört aydan kısa bir süre kaldı.
Son seçim anketlerine nazaran AKP ve MHP bloğunun oluşturduğu Cumhur İttifakı ile CHP, ÂLÂ Parti, Saadet Partisi, Gelecek Partisi, DEVA Partisi ve Demokrat Parti’den oluşan Millet İttifakı oyları neredeyse başa baş gidiyor.
Seçimleri Millet İttifakı’nın kazanması halinde ise Türkiye’de 21 yıl daha sonra iktidar değişecek. Gelecek seçimlerde oy verecek 60 milyon civarında kayıtlı seçmen olduğu iddia edilirken yaklaşık 16 milyon emekçi de sandığa gidecek.
Peki AKP ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 21 yıllık iktidarı personel hakları açısından nasıl bir tablo ortaya koyuyor?
Esnek ve garantisiz çalışma dönemi
AKP iktidara geldikten bir yıl daha sonra 2003 yılında yürürlüğe giren 4857 Sayılı İş Kanunu ile muhakkak vadeli iş mukavelesi, kısmi müddetli çalışma, davet üzerine çalışma-uzaktan çalışma ve süreksiz iş bağlantısı ile patron ve emekçilerin karşılıklı hak ve borçları belirlendi. İş gücü piyasalarının esnekleştirilmesi ile işletmelerin rekabet gücünün artması ve esnek çalışma modellerinin her türlü müdafaadan mahrum olarak uygulanmasının önlenmesinin amaçlandığı söz edildi.
Ancak esnek çalışmanın önü açılırken çalışma müddetleri belirsizleştirildi, garantisiz çalışma yaygınlaştı.
Özel bölümde taşeron uygulamaları artarken kamuda taşeron personel çalıştırmayı kolaylaştıran düzenlemeler de yapıldı.
Kasım ayında AKP periyodu çalışma hayatını mercek altına aldığı “AKP’nin 20 Yılında Emeğin Halleri-Despotik Emek Rejimi Üstüne Yazılar” başlıklı kitabı yayınlanan çalışma iktisadı uzmanı Prof. Dr. Aziz Çelik, AKP’nin hayli uzun bir devir boyunca kamuda yeni memur ya da kamu nazaranvlisi istihdam etme yerine taşeron şirketler aracılığıyla bunu gerçekleştirdiğini vurguluyor.
Kamuda taşeron şirket aracılığıyla istihdam edilenlerin takıma alınması birinci gündeme geldiğinde, bu türlü çalışanların sayısı yaklaşık 1 milyon 100 bin kişiyi buluyordu. Gelen reaksiyonlar kararında 2017’den daha sonra taşeron çalışanlar kısmi olarak takıma alınmaya başladı.
Kamuda fiyat farklılıkları
Bu çalışanların bir kısmının merkezi yönetimde kamu çalışanı statüsüne alındığını, bir kısmının ise belediye şirketlerine geçirildiğini aktaran Aziz Çelik, “Ancak belediye şirketlerine geçirenler hala gerçek manada takıma almadıklarını söylüyorlar. ötürüsıyla orada sorun devam ediyor. Bir de Kamu İktisadi Teşebbüsleri’nde (KİT) kimi konumlarda çalışanlar ki bunların sayılarının 100 bin civarında olduğunu biliyoruz. Onlar taşeron statüsünde devam ediyor ve şu anda takım çabasını sürdürüyor” diyor.
AKP periyodunda kontratlı memur uygulaması da yaygınlaştı. bu türlü çalışan memur sayısı 100 bin civarlarından 550 bine kadar çıktı.
Taşeron çalışanların primleri düşük ödeniyor Fotoğraf: Sedat Suna/epa/dpa/picture alliance
Seçimlerin gündeme gelmesiyle bunların epey değerli bir kısmının dün prestijiyle bir daha takıma alındığının altını çizen Çelik, “Şunu söylemek mümkün. AKP çalışma hayatında teminatsız çalışma biçimini yaygınlaştırdı. Ancak gelen yansılar üzerine bunda değerli ölçüde geri adım atmak zorunda kaldı. Fakat geri adım atarken de bilhassa kamu çalışanlarının takıma alınması konusunda bu çalışanları bir çeşit kamu taşeron çalışanı haline getirdiler. Üç yıl boyunca toplu kontrat hakkı tanımadılar. ötürüsıyla fiyatları epeyce düşük kaldı ve şu anda kamuda fiyatlar manasında iki tip personel oluştu” diye konuşuyor.
İşçilerin 21 boyunca taşeron şirketlerde çalışması, primleri fazlaca düşük ödendiği için emekli olduklarında da düşük emekli aylığı alacakları manasına geliyor.
Çalışma saatleri uzun, sendika var, TİS yok
Esnek ve teminatsız çalışmanın yaygınlaşmasıyla birlikte çalışanların ortalama fiili çalışma mühletleri de arttı.
Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü’nün (OECD) 2020 yılı datalarına göre Türkiye, haftada 60 saatten çok çalışanların en çok olduğu ülke. İstihdam edilenlerin haftada 60 saat ve üzerinde çalıştırılma oranı yüzde 15,1’i buluyor. Haftalık ortalama çalışma saatinde ise Türkiye 45,6 saat ile 34 OECD üyesi ülke ortasında ikinci sırada yer alıyor. Doruktaki Kolombiya’da bu oran 47,6 saat iken OECD ortalaması 37.
AKP periyodunun personel hakları açısından bir başka özelliği de anti-sendikal siyasetler olarak görülüyor.
Resmi datalara göre sendikalaşma oranı yüzde 14’ler civarında. Fakat sendikalara üye sayısı kâğıt üzerinde yaklaşık 2,3 milyona ulaşırken bunların yalnızca 1,5 milyon kadarı Toplu İş Mukavelesi (TİS) yapabiliyor. Özel kesim personellerinde ise sendikaya üye olup TİS’ten yararlananların oranı yüzde 6’larda kalıyor. Bu durumun en değerli niçinleri, işkolu ve işyeri/işletme barajları ile işverenlerin yetki itirazı yaparak toplu kontratları engellemesi olarak sıralanıyor.
Aziz Çelik, çalışanların sendikalara üye olduğu vakit önemli yaptırımlarla ve işten atılma riskiyle karşı karşıya kaldığını vurguluyor. Sendikaya üye olmanın Anayasal bir hak olduğunu söyleyen Çelik, “Ancak sendikalaşan emekçi işten atıldığı vakit gerçek bir iş garantisine sahip değil. Yani işine dönemiyor. Sendikal niçinle atıldığı muhakkak olduğunda işe iade edilmesi lazım. Ancak iş iade edilmiyor. Mahkeme patronu haksız görürse yani sendikal niçinle attığını düşünürse tazminata hükmediyor. Tazminat ödeyerek patron bundan kurtulabiliyor” diyor.
Diğer yandan sendikaların toplu mukavele yapabilmek için epey uzun ve karmaşık bir yetki prosedürü aşmak zorunda kaldığına dikkat çeken Çelik, bunu aşıp toplu kontrata başladıklarında ise karşılarına grev yasaklarının geldiğini vurguluyor.
Grev yasakları
AKP devrinde ulusal güvenlik, genel sıhhat üzere münasebetlerle toplamda 20 grev ertelendi. Kelam konusu 20 grev yaklaşık 195 bin emekçiyi kapsıyor.
bu vakitte grev hakkını kullanabilen emekçi sayısının 90 binin altında kaldığını belirten Çelik, grev hakkı ertelenen personel sayısının greve çıkabilenlerin iki katını aştığına işaret ediyor. Çelik, “Kâğıt üzerinde grev hakkı var ancak fiilen bu biçimde değil. Zira Cumhurbaşkanı şu anda rastgele bir grevi, ulusal güvenliği yahut da genel sıhhati tehlikeye attığını düşünerek erteleyebilir. Aslında bu bir yasak. Zira 60 günlük mühlet içerisinde greve çıkamıyorsunuz. daha sonrasında tekrar greve çıkamıyorsunuz. Erteleme Türkiye’de bir yasak sistemi olarak uygulanıyor” diye konuşuyor.
Grev ertelendiği vakit sendikalar Danıştay’a itiraz müracaatında bulunabilse de 2010’lardan bu yana Danıştay yürütmeyi durdurarak iptal sonucu vermiyor. Tam aksine grev erteleme sonucunı onaylıyor. Bu da greve başvurmayı olanaksız hale getiriyor.
Grev ertelemelerin yedisi ise OHAL periyodunda (2016- 2018) gerçekleşti. bu vakitte ayrıyeten 140 bine yakın kamu bakılırsavlisi haklarında yargı sonucu olmaksızın ve yargı yolları kapatılarak Kanun Kararında Kararnameler yoluyla kamu misyonundan çıkarıldı. OHAL periyodunda demokratik hak ve özgürlüklerin kullanması sınırlandı.
Prof. Dr. Aziz ÇelikFotoğraf: Privat
İşsizlik Fonu işverene
Son senelerda patrona sağlanan teşvikler üzerinden tartışılan İşsizlik Sigortası Fonu da 1999’da yasalaşırken uygulama 2002’de başladı.
İşsizlik Sigortası Kanunu’nda AKP devrinde hayli sayıda değişiklik yapıldı ve bu değişiklikler temel olarak patronlara aktarılacak teşvikler üzerine oldu. Patrona verilen ve işsizlik ödeneğini de aşan bu teşvik ve takviyeler, direkt sigorta prim teşvikleri ve proje eğitimi halinde oluyor.
Çelik, en son taban fiyat için patrona verilen teşvikin personel başına 100 liradan 400 liraya çıkarıldığını, bunun da İşsizlik Sigortası Fonu’ndan ödendiğini belirtiyor ve ekliyor: “Şu anda resmi işsizlerin yaklaşık yüzde 12’si işsizlik ödeneği alabiliyor. Geçen yılın birinci 11 ayında 12 milyar civarında bir işsizlik ödeneği lakin toplamda 33 milyar civarında da bir teşvikten kelam etmek mümkün.”
İşsizlik Sigortası Fonu’ndan sağlanan devasa teşviklere karşın işsizlik düşmedi. Resmi datalara bakılırsa 2002’de yüzde 10,3 olan işsizlik oranı bu tarihten beri dört yıl hariç daima yüzde 10’un üzerinde kaldı.
Pandemi devri hak kayıpları
İşsizlik sigortası, pandemi periyodunda de faal bir biçimde kullanıldı. Öte yandan sokağa çıkmama, meskene kapanma üzere uygulamaların tartışıldığı periyotlarda çalışanlar değerli ölçüde bundan muaf tutuldular. Bilhassa sanayi çalışanları, hizmet bölümündeki emekçiler çalışmak zorunda bırakıldılar.
Aziz Çelik, “Pandemi devrinde İşsizlik Sigortası Fonu’ndan kısa çalışma ödeneği olarak takviye verildi. Bir de kısa çalışma ödeneğini hak etmeyenler için maktu fiyat takviyesi dediğimiz bir fiyat takviyesi verildi. Bu da fazlaca düşük bir ölçüde, minimum fiyatın de hayli altında kaldı. Bin lira civarında bir ödenek verildi. Bu kapsamdakiler özelikle maddi olarak zorluklarla karşılaştılar” diyor.
bu vakitte çalışmak durumunda olup çeşitli sıhhat riskleri ile karşılaşan personeller olduğunun bilindiğine işaret eden Çelik, “Fakat pandemi devrine ait bilgilerin detayları hala açıklanmadığı için bunun gerek hastalık gerek mevt açısından çalışanlara nasıl yansıdığı konusunda hala net bir bilgiye sahip değiliz” diye konuşuyor.
Büyümede çalışanın hissesi düştü
AKP periyodunda bilhassa Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçilen 2018 yılından daha sonra gayrisafi yurtiçi hasılada gerçekleşen mevcut büyümeden iş gücünün aldığı hisse da giderek azaldı. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) bilgilerine nazaran 2022’nin üçüncü çeyreğinde iş gücü ödemelerinin cari fiyatlarla GSYH içerisindeki hissesi yüzde 26,3’e kadar geriledi.
Aziz Çelik, “Dördüncü çeyrek dataları çabucak hemen açıklanmadı fakat emeğin hissesinde düşüş ve sermaye hissesinde bir yükseliş olduğu görülüyor. Bu eğilimin 2018 ekonomik krizi, pandemi ve son ekonomik krizle birlikte arttığını nazaranbiliyoruz. Bunun da AKP devri ve AKP’nin son yıllarının tesiri olarak eklemek lazım” diyor.
İşçi vefatları arttı
AKP periyodunda ülke genelinde iş kazası ve meslek hastalıkları kararı yaşanan iş cinayetleri de arttı. Toplumsal Güvenlik Kurumu (SGK) bilgilerine nazaran AKP’nin birinci yılı olan 2003’te 811 personel, iş cinayeti ve meslek hastalıkları kararı ömrünü kaybederken bu sayı 2021 yılında 1429’a yükseldi. Personel Sıhhati ve İş Güvenliği Meclisi’ne göre ise 2022’de 1843 iş cinayeti kayıtlara geçti.
Aziz Çelik’e bakılırsa personel vefatları büyük ölçüde sendikasızlaşma ve garantisiz çalışma ile irtibatlı.
2012 yılında büyük tezlerle kabul edilen 6331 sayılı İş Sıhhati ve Güvenliği Yasası da işyeri tabipleri, iş güvenliği uzmanları ve yardımcı sıhhat işçisinin taşeronlaştırılmasının önünü açtı.
Çelik, “6331 Sayılı Yasa ile iş güvenliği kontrolünü yapan uzmanlar ve emekçi sıhhati kontrolü yapan iş yeri tabipleri temel olarak patrona bağlandı. Buna bakılırsa patronun şahsen fiyatını ödediği, çalıştırdığı şahısların iş yerinde patronun uygulamalarını denetlemeleri, karşı çıkmaları ve değiştirmeleri gerekiyor” diyor ve ekliyor: “Bunların bağımsız bir kontrol, kamusal bir kontrol halinde yürütülmesi gerekir. Aktif bir iş güvenliği kontrolü olsa ve faal yaptırımlar kelam konusu olsa iş cinayetlerinde önemli bir azalmanın kelam konusu olacağını söylemek mümkün.”
Türkiye’de emekçi vefatları | “Her yıl 6 Soma katliamı”
To view this görüntü please enable JavaScript, and consider upgrading to a web browser that supports HTML5 video
Emekli aylıkları azaldı
Sosyal güvenlik mevzuatında 2000’li senelerda yapılan değişiklikler ve bilhassa 2008 yılında yürürlüğe giren 5510 sayılı Toplumsal Sigortalar ve Genel Sıhhat Sigortası Kanunu ise emeklileri çok olumsuz etkiledi. Emeklilik yaşı yükseltildi, emekli olmak zorlaştırıldı. Emekli aylığı hesaplama ve bağlama oranlarında yapılan değişiklikler kararında emekli aylıkları düşmeye başladı. Birebir şartlarda lakin farklı vakit içinderda emekli olanların aylıkları içinde büyük eşitsizlikler ortaya çıktı.
1999’dan itibaren emekli aylıkları hesaplamasına enflasyonun yanı sıra GSYH büyümesi de dahil edilirken AKP’nin 2008 yılında yaptığı yasal değişiklikle güncelleme katsayısına ulusal gelirdeki büyümenin yalnızca yüzde 30’u eklenmeye başlandı. Aylık bağlama oranları da yüzde 75’ler düzeyinden yüzde 50’lere düşürüldü.
Emekli aylıkları hesaplanırken kişinin son aldığı maaş dikkate alınmıyor. Geçmişte aldığı bütün aylıklar güncelleme katsayısıyla çarpıldıktan daha sonra prim temel hasılatının şimdiki kıymeti bulunup aylık bağlama oranıyla çarpılıyor.
AKP periyodunda emekli olmanın epeyce önemli biçimde güçleştiğini ve emekli aylıklarının gerileyerek emeklinin alım gücünün düştüğünü vurgulayan Aziz Çelik, “2002’de örneğin bir emekçi emekli aylığı taban fiyatın yüzde 40 üstündeydi. Şu anda yüzde 35 altında” diyor.
Emeklilikte Yaşa Takılanlar (EYT) ilgili son devirde adım atılsa da AKP’nin 1999’da getirilen düzenlemeyi 2008’de onaylayarak emeklilik yaşını uzattığına değinen Çelik, “AKP devrinde bununla birlikte önemli zikzaklar da kelam konusu. Yaptıkları işlerin yarattığı toplumsal yansıyı gördüklerinde seçim periyotlarında geri adım attıklarını söylemek mümkün” diye konuşuyor.
2008 yılında yapılan düzenleme ile 2036 yılına kadar emeklilik yaş şartı bayanlar için 58 erkekler için 60’a çıkarıldı. Bu tarihten itibaren emeklilik kademeli halde artarak 2048 tarihinde bayan ve erkekler için 65 olacak.
Son seçim anketlerine nazaran AKP ve MHP bloğunun oluşturduğu Cumhur İttifakı ile CHP, ÂLÂ Parti, Saadet Partisi, Gelecek Partisi, DEVA Partisi ve Demokrat Parti’den oluşan Millet İttifakı oyları neredeyse başa baş gidiyor.
Seçimleri Millet İttifakı’nın kazanması halinde ise Türkiye’de 21 yıl daha sonra iktidar değişecek. Gelecek seçimlerde oy verecek 60 milyon civarında kayıtlı seçmen olduğu iddia edilirken yaklaşık 16 milyon emekçi de sandığa gidecek.
Peki AKP ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 21 yıllık iktidarı personel hakları açısından nasıl bir tablo ortaya koyuyor?
Esnek ve garantisiz çalışma dönemi
AKP iktidara geldikten bir yıl daha sonra 2003 yılında yürürlüğe giren 4857 Sayılı İş Kanunu ile muhakkak vadeli iş mukavelesi, kısmi müddetli çalışma, davet üzerine çalışma-uzaktan çalışma ve süreksiz iş bağlantısı ile patron ve emekçilerin karşılıklı hak ve borçları belirlendi. İş gücü piyasalarının esnekleştirilmesi ile işletmelerin rekabet gücünün artması ve esnek çalışma modellerinin her türlü müdafaadan mahrum olarak uygulanmasının önlenmesinin amaçlandığı söz edildi.
Ancak esnek çalışmanın önü açılırken çalışma müddetleri belirsizleştirildi, garantisiz çalışma yaygınlaştı.
Özel bölümde taşeron uygulamaları artarken kamuda taşeron personel çalıştırmayı kolaylaştıran düzenlemeler de yapıldı.
Kasım ayında AKP periyodu çalışma hayatını mercek altına aldığı “AKP’nin 20 Yılında Emeğin Halleri-Despotik Emek Rejimi Üstüne Yazılar” başlıklı kitabı yayınlanan çalışma iktisadı uzmanı Prof. Dr. Aziz Çelik, AKP’nin hayli uzun bir devir boyunca kamuda yeni memur ya da kamu nazaranvlisi istihdam etme yerine taşeron şirketler aracılığıyla bunu gerçekleştirdiğini vurguluyor.
Kamuda taşeron şirket aracılığıyla istihdam edilenlerin takıma alınması birinci gündeme geldiğinde, bu türlü çalışanların sayısı yaklaşık 1 milyon 100 bin kişiyi buluyordu. Gelen reaksiyonlar kararında 2017’den daha sonra taşeron çalışanlar kısmi olarak takıma alınmaya başladı.
Kamuda fiyat farklılıkları
Bu çalışanların bir kısmının merkezi yönetimde kamu çalışanı statüsüne alındığını, bir kısmının ise belediye şirketlerine geçirildiğini aktaran Aziz Çelik, “Ancak belediye şirketlerine geçirenler hala gerçek manada takıma almadıklarını söylüyorlar. ötürüsıyla orada sorun devam ediyor. Bir de Kamu İktisadi Teşebbüsleri’nde (KİT) kimi konumlarda çalışanlar ki bunların sayılarının 100 bin civarında olduğunu biliyoruz. Onlar taşeron statüsünde devam ediyor ve şu anda takım çabasını sürdürüyor” diyor.
AKP periyodunda kontratlı memur uygulaması da yaygınlaştı. bu türlü çalışan memur sayısı 100 bin civarlarından 550 bine kadar çıktı.
Taşeron çalışanların primleri düşük ödeniyor Fotoğraf: Sedat Suna/epa/dpa/picture alliance
Seçimlerin gündeme gelmesiyle bunların epey değerli bir kısmının dün prestijiyle bir daha takıma alındığının altını çizen Çelik, “Şunu söylemek mümkün. AKP çalışma hayatında teminatsız çalışma biçimini yaygınlaştırdı. Ancak gelen yansılar üzerine bunda değerli ölçüde geri adım atmak zorunda kaldı. Fakat geri adım atarken de bilhassa kamu çalışanlarının takıma alınması konusunda bu çalışanları bir çeşit kamu taşeron çalışanı haline getirdiler. Üç yıl boyunca toplu kontrat hakkı tanımadılar. ötürüsıyla fiyatları epeyce düşük kaldı ve şu anda kamuda fiyatlar manasında iki tip personel oluştu” diye konuşuyor.
İşçilerin 21 boyunca taşeron şirketlerde çalışması, primleri fazlaca düşük ödendiği için emekli olduklarında da düşük emekli aylığı alacakları manasına geliyor.
Çalışma saatleri uzun, sendika var, TİS yok
Esnek ve teminatsız çalışmanın yaygınlaşmasıyla birlikte çalışanların ortalama fiili çalışma mühletleri de arttı.
Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü’nün (OECD) 2020 yılı datalarına göre Türkiye, haftada 60 saatten çok çalışanların en çok olduğu ülke. İstihdam edilenlerin haftada 60 saat ve üzerinde çalıştırılma oranı yüzde 15,1’i buluyor. Haftalık ortalama çalışma saatinde ise Türkiye 45,6 saat ile 34 OECD üyesi ülke ortasında ikinci sırada yer alıyor. Doruktaki Kolombiya’da bu oran 47,6 saat iken OECD ortalaması 37.
AKP periyodunun personel hakları açısından bir başka özelliği de anti-sendikal siyasetler olarak görülüyor.
Resmi datalara göre sendikalaşma oranı yüzde 14’ler civarında. Fakat sendikalara üye sayısı kâğıt üzerinde yaklaşık 2,3 milyona ulaşırken bunların yalnızca 1,5 milyon kadarı Toplu İş Mukavelesi (TİS) yapabiliyor. Özel kesim personellerinde ise sendikaya üye olup TİS’ten yararlananların oranı yüzde 6’larda kalıyor. Bu durumun en değerli niçinleri, işkolu ve işyeri/işletme barajları ile işverenlerin yetki itirazı yaparak toplu kontratları engellemesi olarak sıralanıyor.
Aziz Çelik, çalışanların sendikalara üye olduğu vakit önemli yaptırımlarla ve işten atılma riskiyle karşı karşıya kaldığını vurguluyor. Sendikaya üye olmanın Anayasal bir hak olduğunu söyleyen Çelik, “Ancak sendikalaşan emekçi işten atıldığı vakit gerçek bir iş garantisine sahip değil. Yani işine dönemiyor. Sendikal niçinle atıldığı muhakkak olduğunda işe iade edilmesi lazım. Ancak iş iade edilmiyor. Mahkeme patronu haksız görürse yani sendikal niçinle attığını düşünürse tazminata hükmediyor. Tazminat ödeyerek patron bundan kurtulabiliyor” diyor.
Diğer yandan sendikaların toplu mukavele yapabilmek için epey uzun ve karmaşık bir yetki prosedürü aşmak zorunda kaldığına dikkat çeken Çelik, bunu aşıp toplu kontrata başladıklarında ise karşılarına grev yasaklarının geldiğini vurguluyor.
Grev yasakları
AKP devrinde ulusal güvenlik, genel sıhhat üzere münasebetlerle toplamda 20 grev ertelendi. Kelam konusu 20 grev yaklaşık 195 bin emekçiyi kapsıyor.
bu vakitte grev hakkını kullanabilen emekçi sayısının 90 binin altında kaldığını belirten Çelik, grev hakkı ertelenen personel sayısının greve çıkabilenlerin iki katını aştığına işaret ediyor. Çelik, “Kâğıt üzerinde grev hakkı var ancak fiilen bu biçimde değil. Zira Cumhurbaşkanı şu anda rastgele bir grevi, ulusal güvenliği yahut da genel sıhhati tehlikeye attığını düşünerek erteleyebilir. Aslında bu bir yasak. Zira 60 günlük mühlet içerisinde greve çıkamıyorsunuz. daha sonrasında tekrar greve çıkamıyorsunuz. Erteleme Türkiye’de bir yasak sistemi olarak uygulanıyor” diye konuşuyor.
Grev ertelendiği vakit sendikalar Danıştay’a itiraz müracaatında bulunabilse de 2010’lardan bu yana Danıştay yürütmeyi durdurarak iptal sonucu vermiyor. Tam aksine grev erteleme sonucunı onaylıyor. Bu da greve başvurmayı olanaksız hale getiriyor.
Grev ertelemelerin yedisi ise OHAL periyodunda (2016- 2018) gerçekleşti. bu vakitte ayrıyeten 140 bine yakın kamu bakılırsavlisi haklarında yargı sonucu olmaksızın ve yargı yolları kapatılarak Kanun Kararında Kararnameler yoluyla kamu misyonundan çıkarıldı. OHAL periyodunda demokratik hak ve özgürlüklerin kullanması sınırlandı.
Prof. Dr. Aziz ÇelikFotoğraf: Privat
İşsizlik Fonu işverene
Son senelerda patrona sağlanan teşvikler üzerinden tartışılan İşsizlik Sigortası Fonu da 1999’da yasalaşırken uygulama 2002’de başladı.
İşsizlik Sigortası Kanunu’nda AKP devrinde hayli sayıda değişiklik yapıldı ve bu değişiklikler temel olarak patronlara aktarılacak teşvikler üzerine oldu. Patrona verilen ve işsizlik ödeneğini de aşan bu teşvik ve takviyeler, direkt sigorta prim teşvikleri ve proje eğitimi halinde oluyor.
Çelik, en son taban fiyat için patrona verilen teşvikin personel başına 100 liradan 400 liraya çıkarıldığını, bunun da İşsizlik Sigortası Fonu’ndan ödendiğini belirtiyor ve ekliyor: “Şu anda resmi işsizlerin yaklaşık yüzde 12’si işsizlik ödeneği alabiliyor. Geçen yılın birinci 11 ayında 12 milyar civarında bir işsizlik ödeneği lakin toplamda 33 milyar civarında da bir teşvikten kelam etmek mümkün.”
İşsizlik Sigortası Fonu’ndan sağlanan devasa teşviklere karşın işsizlik düşmedi. Resmi datalara bakılırsa 2002’de yüzde 10,3 olan işsizlik oranı bu tarihten beri dört yıl hariç daima yüzde 10’un üzerinde kaldı.
Pandemi devri hak kayıpları
İşsizlik sigortası, pandemi periyodunda de faal bir biçimde kullanıldı. Öte yandan sokağa çıkmama, meskene kapanma üzere uygulamaların tartışıldığı periyotlarda çalışanlar değerli ölçüde bundan muaf tutuldular. Bilhassa sanayi çalışanları, hizmet bölümündeki emekçiler çalışmak zorunda bırakıldılar.
Aziz Çelik, “Pandemi devrinde İşsizlik Sigortası Fonu’ndan kısa çalışma ödeneği olarak takviye verildi. Bir de kısa çalışma ödeneğini hak etmeyenler için maktu fiyat takviyesi dediğimiz bir fiyat takviyesi verildi. Bu da fazlaca düşük bir ölçüde, minimum fiyatın de hayli altında kaldı. Bin lira civarında bir ödenek verildi. Bu kapsamdakiler özelikle maddi olarak zorluklarla karşılaştılar” diyor.
bu vakitte çalışmak durumunda olup çeşitli sıhhat riskleri ile karşılaşan personeller olduğunun bilindiğine işaret eden Çelik, “Fakat pandemi devrine ait bilgilerin detayları hala açıklanmadığı için bunun gerek hastalık gerek mevt açısından çalışanlara nasıl yansıdığı konusunda hala net bir bilgiye sahip değiliz” diye konuşuyor.
Büyümede çalışanın hissesi düştü
AKP periyodunda bilhassa Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçilen 2018 yılından daha sonra gayrisafi yurtiçi hasılada gerçekleşen mevcut büyümeden iş gücünün aldığı hisse da giderek azaldı. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) bilgilerine nazaran 2022’nin üçüncü çeyreğinde iş gücü ödemelerinin cari fiyatlarla GSYH içerisindeki hissesi yüzde 26,3’e kadar geriledi.
Aziz Çelik, “Dördüncü çeyrek dataları çabucak hemen açıklanmadı fakat emeğin hissesinde düşüş ve sermaye hissesinde bir yükseliş olduğu görülüyor. Bu eğilimin 2018 ekonomik krizi, pandemi ve son ekonomik krizle birlikte arttığını nazaranbiliyoruz. Bunun da AKP devri ve AKP’nin son yıllarının tesiri olarak eklemek lazım” diyor.
İşçi vefatları arttı
AKP periyodunda ülke genelinde iş kazası ve meslek hastalıkları kararı yaşanan iş cinayetleri de arttı. Toplumsal Güvenlik Kurumu (SGK) bilgilerine nazaran AKP’nin birinci yılı olan 2003’te 811 personel, iş cinayeti ve meslek hastalıkları kararı ömrünü kaybederken bu sayı 2021 yılında 1429’a yükseldi. Personel Sıhhati ve İş Güvenliği Meclisi’ne göre ise 2022’de 1843 iş cinayeti kayıtlara geçti.
Aziz Çelik’e bakılırsa personel vefatları büyük ölçüde sendikasızlaşma ve garantisiz çalışma ile irtibatlı.
2012 yılında büyük tezlerle kabul edilen 6331 sayılı İş Sıhhati ve Güvenliği Yasası da işyeri tabipleri, iş güvenliği uzmanları ve yardımcı sıhhat işçisinin taşeronlaştırılmasının önünü açtı.
Çelik, “6331 Sayılı Yasa ile iş güvenliği kontrolünü yapan uzmanlar ve emekçi sıhhati kontrolü yapan iş yeri tabipleri temel olarak patrona bağlandı. Buna bakılırsa patronun şahsen fiyatını ödediği, çalıştırdığı şahısların iş yerinde patronun uygulamalarını denetlemeleri, karşı çıkmaları ve değiştirmeleri gerekiyor” diyor ve ekliyor: “Bunların bağımsız bir kontrol, kamusal bir kontrol halinde yürütülmesi gerekir. Aktif bir iş güvenliği kontrolü olsa ve faal yaptırımlar kelam konusu olsa iş cinayetlerinde önemli bir azalmanın kelam konusu olacağını söylemek mümkün.”
Türkiye’de emekçi vefatları | “Her yıl 6 Soma katliamı”
To view this görüntü please enable JavaScript, and consider upgrading to a web browser that supports HTML5 video
Emekli aylıkları azaldı
Sosyal güvenlik mevzuatında 2000’li senelerda yapılan değişiklikler ve bilhassa 2008 yılında yürürlüğe giren 5510 sayılı Toplumsal Sigortalar ve Genel Sıhhat Sigortası Kanunu ise emeklileri çok olumsuz etkiledi. Emeklilik yaşı yükseltildi, emekli olmak zorlaştırıldı. Emekli aylığı hesaplama ve bağlama oranlarında yapılan değişiklikler kararında emekli aylıkları düşmeye başladı. Birebir şartlarda lakin farklı vakit içinderda emekli olanların aylıkları içinde büyük eşitsizlikler ortaya çıktı.
1999’dan itibaren emekli aylıkları hesaplamasına enflasyonun yanı sıra GSYH büyümesi de dahil edilirken AKP’nin 2008 yılında yaptığı yasal değişiklikle güncelleme katsayısına ulusal gelirdeki büyümenin yalnızca yüzde 30’u eklenmeye başlandı. Aylık bağlama oranları da yüzde 75’ler düzeyinden yüzde 50’lere düşürüldü.
Emekli aylıkları hesaplanırken kişinin son aldığı maaş dikkate alınmıyor. Geçmişte aldığı bütün aylıklar güncelleme katsayısıyla çarpıldıktan daha sonra prim temel hasılatının şimdiki kıymeti bulunup aylık bağlama oranıyla çarpılıyor.
AKP periyodunda emekli olmanın epeyce önemli biçimde güçleştiğini ve emekli aylıklarının gerileyerek emeklinin alım gücünün düştüğünü vurgulayan Aziz Çelik, “2002’de örneğin bir emekçi emekli aylığı taban fiyatın yüzde 40 üstündeydi. Şu anda yüzde 35 altında” diyor.
Emeklilikte Yaşa Takılanlar (EYT) ilgili son devirde adım atılsa da AKP’nin 1999’da getirilen düzenlemeyi 2008’de onaylayarak emeklilik yaşını uzattığına değinen Çelik, “AKP devrinde bununla birlikte önemli zikzaklar da kelam konusu. Yaptıkları işlerin yarattığı toplumsal yansıyı gördüklerinde seçim periyotlarında geri adım attıklarını söylemek mümkün” diye konuşuyor.
2008 yılında yapılan düzenleme ile 2036 yılına kadar emeklilik yaş şartı bayanlar için 58 erkekler için 60’a çıkarıldı. Bu tarihten itibaren emeklilik kademeli halde artarak 2048 tarihinde bayan ve erkekler için 65 olacak.