RAM
New member
ABD’nin finans devi Lehman Brothers’ın iflas bayrağını çekmesiyle başlayan global krizin üzerinden tam 14 yıl geçti.
ABD’de finans şirketlerinin ödeyemeyecek durumdaki müşterilerine konut kredisi vermesiyle başlayan süreç, riskli finansal uygulamalar niçiniyle oluşan devasa balonun patlamasıyla sonuçlanmıştı.
158 yıllık yatırım bankası Lehman Brothers 15 Eylül 2008 tarihinde 613 milyar dolarlık borçla iflas etti.
Kara Pazartesi olarak anılan günün ardındanfinans devleri bir bir çöktü. ABD idaresi dev mortgage şirketleri Fannie Mae ve Freddie Mac’e el koydu. Merrill Lynch de dahil 25 banka ABD Hazinesi’nin denetimi altına girdi.
Ardından mali kriz genişledi, global ekonomik krize dönüştü. Otomotiv ve perakende dalları ağır darbeler aldı. Amerikan otomotiv sanayisinin üç dev şirketi General Motors, Chrysler ve Ford iflas noktasına geldi. ABD’de finans dalını rahatlatmak için 700 milyar dolarlık sıkıntılı varlıkları kurtarma programı hazırlandı. Endüstrinin bir daha canlanması için de 800 milyar dolarlık teşvik planı uygulamaya konuldu. Lakin kriz ABD sonları ortasında kalmadı. Avrupa’dan Uzakdoğu’ya neredeyse çabucak her yerde tesirlerini önemli biçimde gösterdi.
Türk Lirası’nın pahalı olduğu bir periyotta yaşanan kriz, Türkiye’ye sermaye akışının yavaşlamasınayol açtı. Ekonomistlere bakılırsa bu da yeni rant kaynaklarının yaratılmasını birlikteinde getirdi.
Krizin temel niçinleri neydi?
Dünyayı tesiri altına alan kriz piyasaları alt üst etmişti, global finans sistemi büyük bir sarsıntı hayatıştı. Krizin temel niçinleri içinde likidite bolluğu, batık krediler, emlak balonu, kredi türev piyasalarının genişlemesi, bankacılık düzenleme sisteminin yetersizliği yer alıyordu. Avrupa’da ise buna paralel olarak kamu borcu, yüksek bütçe açığı ve işsizlik sıkıntıları vardı.
Krizin yayılmasının akabinde gelişmiş ülke merkez bankalarının genişletici para siyasetleri kurtarıcı olarak görüldü. Başta ABD Merkez Bankası (Fed) olmak üzere bir epeyce banka tarihte görülmemiş biçimde koordineli bir halde faizleri düşürdü. Tahvil alım programlarıyla piyasalar rahatlatılmaya çalışıldı. Lakin uygulanan siyasetlere karşın işsizlik ve genç işsizliği artmaya devam etti, büyüme ivme kazanmadı. En varlıklı yüzde 1 ile en fakir yüzde 1 içindeki uçurum ise büyüdü. Son olarak yüksek enflasyon da gelişmiş ekonomilerde yeni bir sorun olarak ortaya çıktı.
İktisatçılar geriye dönüp bakıldığında mali genişleme ve düşük faizin krizin tesirlerini silmeye yetmediği bilakis sistemin kendisinden kaynaklanan krizin devam ettiği görüşünde.
DW Türkçe’ye konuşan Kadir Has Üniversitesi’nden iktisatçı Prof. Dr. Erinç Yeldan’a nazaran 2008’de başlayan global krizin üç ayırt edici özelliği bulunuyor. Bunlardan birincisi krizin siyasi yanılgı ya da uygulama yanlışından kaynaklanmayan ve direkt doğruya sistemin kendi olağan işleyişi kararı ortaya çıkan sistemik bir kriz olması. Finansal bir kriz olarak başlayan ve gerçek bölüme sirayet eden krizin, daha evvelki finansal krizlerde görülen finans kesiminde tabana vuruş ve toparlanma halinde gerçekleşmediğini tersine uzun yıllar süren işsizlik ve sakinliğe yol açtığını söz eden Yeldan, bunun da ikinci ayıt edici özellik olduğunu belirtiyor.
Kadir Has Üniversitesi’nden iktisatçı Prof. Dr. Erinç YeldanFotoğraf: Privat
Yeldan, krizin akabinde uygulanan siyasetlerin da bu toparlanmayı sağlayamadığı, risklerin devam ettiği görüşünde. Erinç Yeldan, “Reel kesimde toparlanma uzun sürüyor. Şirketler iflas ediyor, işsizlik artıyor. Bu öbür kesimlere yayılıyor. Yatırımlar geriliyor. Yatırımlar geriledikçe gelir düşüyor. Tasarruflar daralıyor ve bu kendi kendini besleyen bir sakinlik halini aldı. O yüzdendir ki 2010 daha sonrası 10 yıla, Covid krizi kadar olan periyoda Büyük Sakinlik, Büyük Resesyon ismi verildi. Bir toparlama olmadı, toparlama gecikti. Krizden çıkamadı kapitalist dünya. Bu da üçüncü ayırt edici özellik” diyor.
“Sistemin ana ögelerine dokunulmuyor”
Köhnemiş teknolojileri, köhnemiş kurumları yenilemeye gitmesi beklenen kapitalizmin bu biçimde bir konjonktürü gerçekleştiremediğini lisana getiren Yeldan, şöyleki devam ediyor:
“Uzun periyodik işsizlik, uzun periyodik sakinlik, düşük yatırımlar, düşük fiyatlar, düşük kar oranları, neredeyse sıfır faiz oranları. Her şey dingin, her şey yavaş. Ekonomilerde bir atılım yok. Tek tük sıçramalar Çin’den, Hindistan’dan geliyor. Ama saman alevi üzere ortada kalıyor. Bu büyük sakinliğin niçinlerini ana akım iktisat bilimi daha çabucak hemen gereğince ortaya koyabilmiş ve buna dair siyaset tekliflerini geliştirebilmiş değil.”
Son periyotta de Rusya-Ukrayna savaşı konjonkçeşidinin aslına bakarsan büyük sakinlik içerisinde sıkışmış, tıkanmış iktisatların üzerine geldiğine işaret eden Yeldan, dünya iktisadının üçüncü kez topyekûn daralma içine girdiğini tabir ediyor. Profesör Yeldan, bunun üzerine de evvela arz şoku yani tedarik zincirleri üzerinden açıklanan, daha sonrasında da beklentilerin berbatlaşması ve belirsizliklerin artması üzerinden talep istikametine sirayet eden bir global enflasyonla karşı karşıya olunduğunu vurguluyor.
Sistemin ana ögelerine dokunmadan krizin küçük yamalarla atlatılmaya çalışıldığına işaret eden Yeldan, 2010’dan bu yana süregelen krizden çıkış reçetelerinin başarısızlığını da buna bağlıyor.
“Sürekli bir kriz halindeyiz”
İstanbul Bilgi Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Haluk Levent de DW Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede, 2008 krizini yaratan ana ögelerin çok finansallaşma ve çok otomasyon olduğunu vurguluyor.
hızla gelişen teknolojinin yarattığı dönüşümün canlı emeğin üretim dışına sürülmesi biçiminde gerçekleştiğini söz eden Levent, bunun da birinci vakit içinderda finans bölümünde görüldüğüne dikkat çekiyor. Bankacılık dalında otomasyonun devreye girmesiyle epey karmaşık matematiksel süreçlere dayanan kimi finansal mamüllerin suratı, çeşitliliği, yaygınlığı ve derinliğinde inanılmaz bir artış olduğunu vurgulayan Levent, “Bu, kaydi para yaratma kapasitesini finans dalı için sınırsız hale getirdi. Fiyat değişimleri üzerinden kısa, uzun ve orta vadeli kontratlara dayanan türev eserler ortaya çıktı. Fiyat üzerinden bir kontrat yaptığınız vakit bir tıp bahistir bu. Bir uç kaybediyor, öteki uç kazanıyor. Kaybedenden kazanana hakikat bir servet transferi gerçekleşiyor” diyor.
Bu eserlerle bir arada üretimden kaynaklanan gerçek büyüklüklerle ve kaydi paranın yarattığı finansal büyüklük içinde asimetrik bir münasebetin ortaya çıktığına işaret eden Levent, türev piyasalarda büyük oyuncuların gerçek iktisadın temelini oluşturan fiyat sistemine müdahale edebilecek pozisyonda olduğuna dikkat çekiyor.
2008 krizinde birtakım finansal varlıkların fazlaca kıymet kaybettiğini fakat bunun türev piyasalardaki süreç hacminde bir düşüş yaratmadığını söz eden Levent, “Orada servet transfer düzeneği çalışmaya devam etti. Zira finansal varlıkların fiyatı düşerken o düşüşe oynayanlar kazanırken; bu düşüş burada duracak, artık bundan daha sonra düşmez diyenler kaybetmeye devam ettiler” diye konuşuyor.
“Küçük bir azınlık servet kazanıyor”
Finansal piyasalarda çöküşün konut piyasasındaki büyük balonun tıraşlanmasıyla gerçekleştiğini onun haricinde o sistemin devam ettiğini lisana getiren Levent, “Ve o gün bugündür daima bir kriz halindeyiz. Bu kriz hali devam edecek bundan daha sonra da. Zira bunun düzelme ihtimali yok ve iş giderek kötüleşmeye başladı” diye devam ediyor.
Kaydi paranın servet transferi olarak işlemesinin olağanüstü bir gelir ve servet eşitsizliğine yol açtığını belirten Levent, “Son derece küçük bir azınlığın servetine hakikat bir transfer gerçekleşiyor ve bu gerçek iktisattaki otomasyonun yarattığı yıkımla birleştirildiğinde artık kapitalizmin bu şartlar altında sürmesi, devam etmesi mümkün değil” diyor. Kriz daha sonrası periyotta yüksek bürokrasiyle büyük finansal sermayenin oligarşik birliğinden kelam edilebileceğini tabir eden Levent, 2008 daha sonrası oluşan kapitalizmin bu halinin iklim yıkımına da niye olduğunu, canlı ömrü yok ettiğini vurguluyor.
Peki krizin Türkiye’deki yansımaları ne oldu?
Fotoğraf: picture-alliance/AP Photo/L. Lanzano
“Rant odaklı iktisat krizin devamı”
Prof. Dr. Erinç Yeldan, “Bugün ortasında bulunduğumuz kriz, AKP’nin 2008 öncesi neredeyse bir uyuşturucu müptelası üzere alıştığı sıcak para, finansal rant arayışının devamı” diyor.
Türkiye’nin 2008 krizi öncesi yurtharicinden gelen sıcak para, özelleştirme gelirleri ve direkt yabancı sermaye dayanağı kalemi altında gelen bir döviz bolluğu ile yaşadığını ve Türk Lirası’nın çok kıymetli bir pozisyonda olduğunu söyleyen Yeldan, “2009 ile birlikte sermaye girişleri durunca hükümet can havliyle döviz kazanmak için orijinal sermaye girişleri arayışlarına girdi. 2010’da cari süreçler açığı ansızın, ikinci yahut üçüncü çeyrek periyodunda ulusal gelirin yüzde 12’sine kadar fırladı ve finansal istikrarsızlık tehlikesi işin içine girdi” diye konuşuyor.
Yeldan, yurt haricinden gelen sıcak para girişleri yavaşlayınca bu sakinlik ortamında hükümetin, peş peşe inşaata dayalı yeni rant kaynakları yarattığını ve teminat yetersizliği niçiniyle kredi alamayan işletmeler için kredi garanti fonu (KGF) üzere fazlaca tehlikeli, fazlaca riskli yapay dayanaklar sunduğunu belirtiyor.
Bu dengesizliklere bir de politik müdahalelerin eklendiğini söyleyen Yeldan, faizleri baskılayarak dövizi denetim altına almaya çalışmak için muhasebe hileleri, swap operasyonları ve yepisyeni terminolojilerin yerli iktisat literatüre girdiğine işaret ediyor.
Kredi genişlemesine dayanan büyümenin yanı sıra kayıt dışı sermaye akımları ve yerli para üzerinden sıcak para yaratma hedefli kur muhafazalı mevduat üzere finansal sistemi köpükleştiren ögelerin devreye sokulduğunu lisana getiren Yeldan, “TOKİ’leştirilen bir iktisat ile büyüme atılımları yaratmaya çalışıyor Türkiye. Bunun kaynağı da daima olarak tabiatın tahribatı ve ileriki jenerasyonlara fazlaca daha borçlu, epeyce daha yaşanılmaz bir Türkiye coğrafyası bırakmak oluyor” tabirlerini kullanıyor. Yeldan, çimento fabrikaları, kömür işletmeleri, madenler, limanlar üzere üretken sermayenin özelleştirilme sürecinin tamamlandığı, özelleştirmenin imar rantına dayalı halde doğal kaynakların tahribatıyla sürdürüldüğü görüşünde.
Açlık tehlikesi ve derin yoksulluk
Prof. Dr. Haluk Levent de finansal krizin ana ögeleri olan çok finansallaşma, işsizlik ve bunun niye olduğu gelir kaybının Türkiye ve Amerika’yı birbirinden ayrıştıracak şeyler olmadığını vurguluyor. Levent, “Çünkü bizim burada yaşadığımız sorunlar açlık tehlikesi, derin yoksulluk ABD’de de yaşanıyor, Avrupa’da da yaşanıyor. Avrupa’da toplumsal devlet imkanları devreye girdiği için bunun hissedilmesi biraz daha yumuşatılıyor. Lakin Türkiye’de bu biçimde bir opsiyon yok. Türkiye apayrı bir tertibe yanlışsız gidiyor” diyor.
Özellikle 2015’ten daha sonra Rusya’nın yaşadığı devlet mafya bütünleşmesi sürecinin Türkiye’de de gerçekleşmeye başladığını tabir eden Levent, “Bu da zatenız 70’li senelerdaki neoliberal taarruzun doğal bir uzantısı. Türkiye bu manada kendine has bir ülke değil. Latin Amerika ülkeleri de o denli. Macaristan da Hindistan da. Bunları ben artık faşist enternasyonal diye isimlendiriyorum ki, Türkiye’de de bugünkü iktidar bu akımın bir parçası” diye konuşuyor.
“Yıkıcı bir surece gidiyoruz”
Emeğiyle geçinenlerin kamu eliyle açlığa ve yoksulluğa mahkûm edildiği bir müddetç yaşandığını lisana getiren Levent, eğitim, sıhhat, barınma, güç başta olmak üzere kamusal hizmetlerin küçük dar monopollerin hakimiyetine bırakılması niçiniyle de uzun devirde sürdürülebilir bir toplumsal sistemden bahsetmenin mümkün olmadığını söylüyor.
Türkiye’nin en büyük sorununun gelirler siyaseti olduğunu tabir eden Levent, iş gücünde olanların yüzde 10’dan fazlasının işsiz olduğunu, istihdamda olmayı başaranların üçte birinin garantisiz işlerde çalıştırıldığını, kendini garantide hissedenlerin ise yüzde 70’inin minimum fiyat aldığını söz ediyor. Kamu hizmetlerinin özelleştirilmesi ve erişilebilir olmaktan çıkması niçiniyle de yoksulluğun daha da derinleştiğini vurgulayan Levent, “Derin bir krizin ortasındayız. Bu adım adım gelmiştir. Global gelişmelerden bağımsız değildir. Artık durumun giderek de kötüleşeceğini söyleyebiliriz. Zira Türkiye’de bugünkü iktisat idaresi bu temel sorunlarla gayret etmekten imtina ediyor. Son derece yıkıcı, acı verici bir surece hakikat koşarak devam ediyoruz” diyor.
“Riskler ve balon devam ediyor”
Tüm dünyada yoksulluğu artıran krizin tesirleri ABD’de de silinmedi.
DW Türkçe’ye konuşan Marmara Üniversitesi İktisat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Mehmet Şişman, krizden çıkış siyasetlerinden çabucak hemen sonuç alınmadığını zira birebir modelde ısrar edildiğini vurguluyor.
Marmara Üniversitesi İktisat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Mehmet ŞişmanFotoğraf: privat
“Riskler ve balon gerek ABD’de 2009’dan bu yana iki kata çıkan konut fiyatları açısından devam ediyor” diyen Şişman, ABD’de mortgage faiz oranının 2008’den bu yana birinci defa yüzde 6’yı aştığını, konut satışlarının ise durduğunu belirtiyor.
ABD’de konut edinimi konusundaki yapısal meselelerin üzerine gitmek emeliyle Dodd-Frank Law düzenlemeleri hazırlandığını lakin Lider Donald Trump devrinde bu düzenlemelerin rafa kalktığını tabir eden Şişman, “Biden idaresi de tam olarak bu probleme el atmış değil. Bu siyasetler inşaat ve konut kaynaklı olarak, hanehalklarının en büyük tüketim kalemini harekete geçirmesi açısından öteki ülkelerde de devam etti. Örneğin Çin’deki Evergrande şirketi emlak krizine pek yakın bir ödeme kuvvetliğü ortasında. Evergrande şirketi finansal problemleri niçiniyle yükümlülüklerini yerine getiremiyor, Çin’de 80’den çok kentte başlayan aksiyonlarda, konut satın alan milyonlarca kişi gayrimenkul şirketlerinin çabucak hemen bitirmediği konutlar için ipotek ödemeyi reddediyor” diyor.
Profesör Şişman, Türkiye’de de inşaat kârlılığının yüksek olduğu ve konut fiyatlarına talebin arttığı bir periyot yaşandığını ve bunun da ortalama konut meblağlarında 4-5 kata varan artışlar yaşanmasına, kiraların artmasına niye olduğuna işaret ediyor.
Şişman, “Konut alım satımı Neoliberal finansallaşmada konut sahipliği oranını arttırmadığı üzere, derin eşitsizlikler yarattı” diye konuşuyor.
ABD’de finans şirketlerinin ödeyemeyecek durumdaki müşterilerine konut kredisi vermesiyle başlayan süreç, riskli finansal uygulamalar niçiniyle oluşan devasa balonun patlamasıyla sonuçlanmıştı.
158 yıllık yatırım bankası Lehman Brothers 15 Eylül 2008 tarihinde 613 milyar dolarlık borçla iflas etti.
Kara Pazartesi olarak anılan günün ardındanfinans devleri bir bir çöktü. ABD idaresi dev mortgage şirketleri Fannie Mae ve Freddie Mac’e el koydu. Merrill Lynch de dahil 25 banka ABD Hazinesi’nin denetimi altına girdi.
Ardından mali kriz genişledi, global ekonomik krize dönüştü. Otomotiv ve perakende dalları ağır darbeler aldı. Amerikan otomotiv sanayisinin üç dev şirketi General Motors, Chrysler ve Ford iflas noktasına geldi. ABD’de finans dalını rahatlatmak için 700 milyar dolarlık sıkıntılı varlıkları kurtarma programı hazırlandı. Endüstrinin bir daha canlanması için de 800 milyar dolarlık teşvik planı uygulamaya konuldu. Lakin kriz ABD sonları ortasında kalmadı. Avrupa’dan Uzakdoğu’ya neredeyse çabucak her yerde tesirlerini önemli biçimde gösterdi.
Türk Lirası’nın pahalı olduğu bir periyotta yaşanan kriz, Türkiye’ye sermaye akışının yavaşlamasınayol açtı. Ekonomistlere bakılırsa bu da yeni rant kaynaklarının yaratılmasını birlikteinde getirdi.
Krizin temel niçinleri neydi?
Dünyayı tesiri altına alan kriz piyasaları alt üst etmişti, global finans sistemi büyük bir sarsıntı hayatıştı. Krizin temel niçinleri içinde likidite bolluğu, batık krediler, emlak balonu, kredi türev piyasalarının genişlemesi, bankacılık düzenleme sisteminin yetersizliği yer alıyordu. Avrupa’da ise buna paralel olarak kamu borcu, yüksek bütçe açığı ve işsizlik sıkıntıları vardı.
Krizin yayılmasının akabinde gelişmiş ülke merkez bankalarının genişletici para siyasetleri kurtarıcı olarak görüldü. Başta ABD Merkez Bankası (Fed) olmak üzere bir epeyce banka tarihte görülmemiş biçimde koordineli bir halde faizleri düşürdü. Tahvil alım programlarıyla piyasalar rahatlatılmaya çalışıldı. Lakin uygulanan siyasetlere karşın işsizlik ve genç işsizliği artmaya devam etti, büyüme ivme kazanmadı. En varlıklı yüzde 1 ile en fakir yüzde 1 içindeki uçurum ise büyüdü. Son olarak yüksek enflasyon da gelişmiş ekonomilerde yeni bir sorun olarak ortaya çıktı.
İktisatçılar geriye dönüp bakıldığında mali genişleme ve düşük faizin krizin tesirlerini silmeye yetmediği bilakis sistemin kendisinden kaynaklanan krizin devam ettiği görüşünde.
DW Türkçe’ye konuşan Kadir Has Üniversitesi’nden iktisatçı Prof. Dr. Erinç Yeldan’a nazaran 2008’de başlayan global krizin üç ayırt edici özelliği bulunuyor. Bunlardan birincisi krizin siyasi yanılgı ya da uygulama yanlışından kaynaklanmayan ve direkt doğruya sistemin kendi olağan işleyişi kararı ortaya çıkan sistemik bir kriz olması. Finansal bir kriz olarak başlayan ve gerçek bölüme sirayet eden krizin, daha evvelki finansal krizlerde görülen finans kesiminde tabana vuruş ve toparlanma halinde gerçekleşmediğini tersine uzun yıllar süren işsizlik ve sakinliğe yol açtığını söz eden Yeldan, bunun da ikinci ayıt edici özellik olduğunu belirtiyor.
Kadir Has Üniversitesi’nden iktisatçı Prof. Dr. Erinç YeldanFotoğraf: Privat
Yeldan, krizin akabinde uygulanan siyasetlerin da bu toparlanmayı sağlayamadığı, risklerin devam ettiği görüşünde. Erinç Yeldan, “Reel kesimde toparlanma uzun sürüyor. Şirketler iflas ediyor, işsizlik artıyor. Bu öbür kesimlere yayılıyor. Yatırımlar geriliyor. Yatırımlar geriledikçe gelir düşüyor. Tasarruflar daralıyor ve bu kendi kendini besleyen bir sakinlik halini aldı. O yüzdendir ki 2010 daha sonrası 10 yıla, Covid krizi kadar olan periyoda Büyük Sakinlik, Büyük Resesyon ismi verildi. Bir toparlama olmadı, toparlama gecikti. Krizden çıkamadı kapitalist dünya. Bu da üçüncü ayırt edici özellik” diyor.
“Sistemin ana ögelerine dokunulmuyor”
Köhnemiş teknolojileri, köhnemiş kurumları yenilemeye gitmesi beklenen kapitalizmin bu biçimde bir konjonktürü gerçekleştiremediğini lisana getiren Yeldan, şöyleki devam ediyor:
“Uzun periyodik işsizlik, uzun periyodik sakinlik, düşük yatırımlar, düşük fiyatlar, düşük kar oranları, neredeyse sıfır faiz oranları. Her şey dingin, her şey yavaş. Ekonomilerde bir atılım yok. Tek tük sıçramalar Çin’den, Hindistan’dan geliyor. Ama saman alevi üzere ortada kalıyor. Bu büyük sakinliğin niçinlerini ana akım iktisat bilimi daha çabucak hemen gereğince ortaya koyabilmiş ve buna dair siyaset tekliflerini geliştirebilmiş değil.”
Son periyotta de Rusya-Ukrayna savaşı konjonkçeşidinin aslına bakarsan büyük sakinlik içerisinde sıkışmış, tıkanmış iktisatların üzerine geldiğine işaret eden Yeldan, dünya iktisadının üçüncü kez topyekûn daralma içine girdiğini tabir ediyor. Profesör Yeldan, bunun üzerine de evvela arz şoku yani tedarik zincirleri üzerinden açıklanan, daha sonrasında da beklentilerin berbatlaşması ve belirsizliklerin artması üzerinden talep istikametine sirayet eden bir global enflasyonla karşı karşıya olunduğunu vurguluyor.
Sistemin ana ögelerine dokunmadan krizin küçük yamalarla atlatılmaya çalışıldığına işaret eden Yeldan, 2010’dan bu yana süregelen krizden çıkış reçetelerinin başarısızlığını da buna bağlıyor.
“Sürekli bir kriz halindeyiz”
İstanbul Bilgi Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Haluk Levent de DW Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede, 2008 krizini yaratan ana ögelerin çok finansallaşma ve çok otomasyon olduğunu vurguluyor.
hızla gelişen teknolojinin yarattığı dönüşümün canlı emeğin üretim dışına sürülmesi biçiminde gerçekleştiğini söz eden Levent, bunun da birinci vakit içinderda finans bölümünde görüldüğüne dikkat çekiyor. Bankacılık dalında otomasyonun devreye girmesiyle epey karmaşık matematiksel süreçlere dayanan kimi finansal mamüllerin suratı, çeşitliliği, yaygınlığı ve derinliğinde inanılmaz bir artış olduğunu vurgulayan Levent, “Bu, kaydi para yaratma kapasitesini finans dalı için sınırsız hale getirdi. Fiyat değişimleri üzerinden kısa, uzun ve orta vadeli kontratlara dayanan türev eserler ortaya çıktı. Fiyat üzerinden bir kontrat yaptığınız vakit bir tıp bahistir bu. Bir uç kaybediyor, öteki uç kazanıyor. Kaybedenden kazanana hakikat bir servet transferi gerçekleşiyor” diyor.
Bu eserlerle bir arada üretimden kaynaklanan gerçek büyüklüklerle ve kaydi paranın yarattığı finansal büyüklük içinde asimetrik bir münasebetin ortaya çıktığına işaret eden Levent, türev piyasalarda büyük oyuncuların gerçek iktisadın temelini oluşturan fiyat sistemine müdahale edebilecek pozisyonda olduğuna dikkat çekiyor.
2008 krizinde birtakım finansal varlıkların fazlaca kıymet kaybettiğini fakat bunun türev piyasalardaki süreç hacminde bir düşüş yaratmadığını söz eden Levent, “Orada servet transfer düzeneği çalışmaya devam etti. Zira finansal varlıkların fiyatı düşerken o düşüşe oynayanlar kazanırken; bu düşüş burada duracak, artık bundan daha sonra düşmez diyenler kaybetmeye devam ettiler” diye konuşuyor.
“Küçük bir azınlık servet kazanıyor”
Finansal piyasalarda çöküşün konut piyasasındaki büyük balonun tıraşlanmasıyla gerçekleştiğini onun haricinde o sistemin devam ettiğini lisana getiren Levent, “Ve o gün bugündür daima bir kriz halindeyiz. Bu kriz hali devam edecek bundan daha sonra da. Zira bunun düzelme ihtimali yok ve iş giderek kötüleşmeye başladı” diye devam ediyor.
Kaydi paranın servet transferi olarak işlemesinin olağanüstü bir gelir ve servet eşitsizliğine yol açtığını belirten Levent, “Son derece küçük bir azınlığın servetine hakikat bir transfer gerçekleşiyor ve bu gerçek iktisattaki otomasyonun yarattığı yıkımla birleştirildiğinde artık kapitalizmin bu şartlar altında sürmesi, devam etmesi mümkün değil” diyor. Kriz daha sonrası periyotta yüksek bürokrasiyle büyük finansal sermayenin oligarşik birliğinden kelam edilebileceğini tabir eden Levent, 2008 daha sonrası oluşan kapitalizmin bu halinin iklim yıkımına da niye olduğunu, canlı ömrü yok ettiğini vurguluyor.
Peki krizin Türkiye’deki yansımaları ne oldu?
Fotoğraf: picture-alliance/AP Photo/L. Lanzano
“Rant odaklı iktisat krizin devamı”
Prof. Dr. Erinç Yeldan, “Bugün ortasında bulunduğumuz kriz, AKP’nin 2008 öncesi neredeyse bir uyuşturucu müptelası üzere alıştığı sıcak para, finansal rant arayışının devamı” diyor.
Türkiye’nin 2008 krizi öncesi yurtharicinden gelen sıcak para, özelleştirme gelirleri ve direkt yabancı sermaye dayanağı kalemi altında gelen bir döviz bolluğu ile yaşadığını ve Türk Lirası’nın çok kıymetli bir pozisyonda olduğunu söyleyen Yeldan, “2009 ile birlikte sermaye girişleri durunca hükümet can havliyle döviz kazanmak için orijinal sermaye girişleri arayışlarına girdi. 2010’da cari süreçler açığı ansızın, ikinci yahut üçüncü çeyrek periyodunda ulusal gelirin yüzde 12’sine kadar fırladı ve finansal istikrarsızlık tehlikesi işin içine girdi” diye konuşuyor.
Yeldan, yurt haricinden gelen sıcak para girişleri yavaşlayınca bu sakinlik ortamında hükümetin, peş peşe inşaata dayalı yeni rant kaynakları yarattığını ve teminat yetersizliği niçiniyle kredi alamayan işletmeler için kredi garanti fonu (KGF) üzere fazlaca tehlikeli, fazlaca riskli yapay dayanaklar sunduğunu belirtiyor.
Bu dengesizliklere bir de politik müdahalelerin eklendiğini söyleyen Yeldan, faizleri baskılayarak dövizi denetim altına almaya çalışmak için muhasebe hileleri, swap operasyonları ve yepisyeni terminolojilerin yerli iktisat literatüre girdiğine işaret ediyor.
Kredi genişlemesine dayanan büyümenin yanı sıra kayıt dışı sermaye akımları ve yerli para üzerinden sıcak para yaratma hedefli kur muhafazalı mevduat üzere finansal sistemi köpükleştiren ögelerin devreye sokulduğunu lisana getiren Yeldan, “TOKİ’leştirilen bir iktisat ile büyüme atılımları yaratmaya çalışıyor Türkiye. Bunun kaynağı da daima olarak tabiatın tahribatı ve ileriki jenerasyonlara fazlaca daha borçlu, epeyce daha yaşanılmaz bir Türkiye coğrafyası bırakmak oluyor” tabirlerini kullanıyor. Yeldan, çimento fabrikaları, kömür işletmeleri, madenler, limanlar üzere üretken sermayenin özelleştirilme sürecinin tamamlandığı, özelleştirmenin imar rantına dayalı halde doğal kaynakların tahribatıyla sürdürüldüğü görüşünde.
Açlık tehlikesi ve derin yoksulluk
Prof. Dr. Haluk Levent de finansal krizin ana ögeleri olan çok finansallaşma, işsizlik ve bunun niye olduğu gelir kaybının Türkiye ve Amerika’yı birbirinden ayrıştıracak şeyler olmadığını vurguluyor. Levent, “Çünkü bizim burada yaşadığımız sorunlar açlık tehlikesi, derin yoksulluk ABD’de de yaşanıyor, Avrupa’da da yaşanıyor. Avrupa’da toplumsal devlet imkanları devreye girdiği için bunun hissedilmesi biraz daha yumuşatılıyor. Lakin Türkiye’de bu biçimde bir opsiyon yok. Türkiye apayrı bir tertibe yanlışsız gidiyor” diyor.
Özellikle 2015’ten daha sonra Rusya’nın yaşadığı devlet mafya bütünleşmesi sürecinin Türkiye’de de gerçekleşmeye başladığını tabir eden Levent, “Bu da zatenız 70’li senelerdaki neoliberal taarruzun doğal bir uzantısı. Türkiye bu manada kendine has bir ülke değil. Latin Amerika ülkeleri de o denli. Macaristan da Hindistan da. Bunları ben artık faşist enternasyonal diye isimlendiriyorum ki, Türkiye’de de bugünkü iktidar bu akımın bir parçası” diye konuşuyor.
“Yıkıcı bir surece gidiyoruz”
Emeğiyle geçinenlerin kamu eliyle açlığa ve yoksulluğa mahkûm edildiği bir müddetç yaşandığını lisana getiren Levent, eğitim, sıhhat, barınma, güç başta olmak üzere kamusal hizmetlerin küçük dar monopollerin hakimiyetine bırakılması niçiniyle de uzun devirde sürdürülebilir bir toplumsal sistemden bahsetmenin mümkün olmadığını söylüyor.
Türkiye’nin en büyük sorununun gelirler siyaseti olduğunu tabir eden Levent, iş gücünde olanların yüzde 10’dan fazlasının işsiz olduğunu, istihdamda olmayı başaranların üçte birinin garantisiz işlerde çalıştırıldığını, kendini garantide hissedenlerin ise yüzde 70’inin minimum fiyat aldığını söz ediyor. Kamu hizmetlerinin özelleştirilmesi ve erişilebilir olmaktan çıkması niçiniyle de yoksulluğun daha da derinleştiğini vurgulayan Levent, “Derin bir krizin ortasındayız. Bu adım adım gelmiştir. Global gelişmelerden bağımsız değildir. Artık durumun giderek de kötüleşeceğini söyleyebiliriz. Zira Türkiye’de bugünkü iktisat idaresi bu temel sorunlarla gayret etmekten imtina ediyor. Son derece yıkıcı, acı verici bir surece hakikat koşarak devam ediyoruz” diyor.
“Riskler ve balon devam ediyor”
Tüm dünyada yoksulluğu artıran krizin tesirleri ABD’de de silinmedi.
DW Türkçe’ye konuşan Marmara Üniversitesi İktisat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Mehmet Şişman, krizden çıkış siyasetlerinden çabucak hemen sonuç alınmadığını zira birebir modelde ısrar edildiğini vurguluyor.
Marmara Üniversitesi İktisat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Mehmet ŞişmanFotoğraf: privat
“Riskler ve balon gerek ABD’de 2009’dan bu yana iki kata çıkan konut fiyatları açısından devam ediyor” diyen Şişman, ABD’de mortgage faiz oranının 2008’den bu yana birinci defa yüzde 6’yı aştığını, konut satışlarının ise durduğunu belirtiyor.
ABD’de konut edinimi konusundaki yapısal meselelerin üzerine gitmek emeliyle Dodd-Frank Law düzenlemeleri hazırlandığını lakin Lider Donald Trump devrinde bu düzenlemelerin rafa kalktığını tabir eden Şişman, “Biden idaresi de tam olarak bu probleme el atmış değil. Bu siyasetler inşaat ve konut kaynaklı olarak, hanehalklarının en büyük tüketim kalemini harekete geçirmesi açısından öteki ülkelerde de devam etti. Örneğin Çin’deki Evergrande şirketi emlak krizine pek yakın bir ödeme kuvvetliğü ortasında. Evergrande şirketi finansal problemleri niçiniyle yükümlülüklerini yerine getiremiyor, Çin’de 80’den çok kentte başlayan aksiyonlarda, konut satın alan milyonlarca kişi gayrimenkul şirketlerinin çabucak hemen bitirmediği konutlar için ipotek ödemeyi reddediyor” diyor.
Profesör Şişman, Türkiye’de de inşaat kârlılığının yüksek olduğu ve konut fiyatlarına talebin arttığı bir periyot yaşandığını ve bunun da ortalama konut meblağlarında 4-5 kata varan artışlar yaşanmasına, kiraların artmasına niye olduğuna işaret ediyor.
Şişman, “Konut alım satımı Neoliberal finansallaşmada konut sahipliği oranını arttırmadığı üzere, derin eşitsizlikler yarattı” diye konuşuyor.